Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Акцэнтаванне ўвагі на нацыянальным аспекце адукацыі не павінна разумецца, як спроба адгарадзіць маладыя пакаленні беларускай дыяспары ад гісторыі, культуры і мовы краін, куды закінуў іх лёс. He сакрэт, што без далучэння да духоўнай спадчыны такіх краінаў жыццё нашых эмігрантаў было б нецікавым і бесперспектыўным. Але засваенне чужога не можа стаць прычынай адыходу ад традыцый і звычак свайго народа. Ігнараванне гэтага разумнага, стагоддзямі выверанага чалавечай практыкай прынцыпу ўжо прывяло беларускую нацыю ледзь не да канчатковага этнічнага вымірання. У такіх варунках можна выжыць, толькі шануючы, узбагачаючы ўласныя культурнамоўныя традыцыі.
273
Заключэнне
У беларускай савецкай гістарыяграфіі дзейнасць творчай інтэлігенцыі на падлеглай юрысдыкцыі акупацыйных уладаў тэрыторыі не атрымала належнага асвятлення. Калі пра гэта і згадвалі, дык толькі ў негатыўным плане. Праўда, розніцу рабілі паміж ёю і тымі, хто працаваў у розных акупацыйных адміністрацыйных структурах і тым больш — служыў у паліцыі.
3 прыведзеных на старонках майго навуковапапулярнага даследавання матэрыялаў бесстаронні чытач, думаю, пераканаецца, што сваімі духоўнымі набыткамі ні пісьменнікі, ні мастакі, ні артысты альбо асобы іншых відаў творчых прафесій ніколькі не паспрыялі ўтрываленню акупацыйнага рэжыму на нашай зямлі, а тым больш умацаванню самога Трэцяга рэйха. Сказанае ў поўнай ступені датычыць і педагагічнай інтэлігенцыі. Вядома, з удзелам творчай эліты беларускага народа маглі адбыцца тыя ці іншыя культурнамасавыя мерапрыемствы па ўсхваленні нямецкіх парадкаў, хтосьці з мастакоў пастараўся намаляваць партрэт вядомага фашысцкага палітычнага, ваеннага дзеяча і г. д. Але ўсё гэта дробязь у параўнанні з тым, што гэтымі ж творцамі рабілася ў тых страшэнных, пазбаўленых усялякай радасці ўмовах па далучэнні пакутнікаў акупацыі да набыткаў сваёй нацыянальнай кулыуры (у той час, да прыкладу, у духоўным жыцці насельніцтва Генеральнай акругі Беларусь свядома не дапускалася панавання чужога), па ўзбагачэнні школьнікаў прыродазнаўчымі ведамі, звесткамі пра мінулае роднай Бацькаўшчыны, з якога ім да вайны паведамляліся галоўным чынам толькі факты з падзей Кастрычніцкай рэвалюцыі, «сацыялістычнага» будаўніцтва. За ўсё гэтае і іншае ў практычнай дзейнасці творчай інтэлігенцыі ў самыя цяжкія гады жыцця роднага краю мы павінны быць толькі ўдзячныя ёй. Сярод апошняй не знайсці ворагаў беларускага народа. Як і ён увогуле, служыцелі музы ненавідзелі акупацыйны рэжым, толькі ў моц розных прычын не маглі са зброяй у руках ваяваць з чужынцамі. Нават і тыя, каго бальшавіцкія ідэолагі ўвесь час лічылі за праклятых ворагаў беларускага народа ніколі не згадвалі вайну з Германіяй і нямецкую акупацыю добрымі словамі. Так, самая вядомая пісьменніца беларускага замежжа Наталля Арсеннева характарызавала тую вайну як з’яву жахлівую і крывавую, а акупацыю — жорсткай і безагляднай'.
У тагачасных нацыянальных дзеячаў, прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі меліся значныя набыткі ва ўсіх сферах культуры. Да
1 Літаратура і мастацтва. 1992. 17 ліпеня.
274
сягаць поспеху было надзвычай цяжка і не толькі зза жорсткасці акупацыйнага рэжыму, але яшчэ і зза адсутнасці суцэльнай акупацыйнай беларускай адміністрацыйнай адзінкі. Добра, пажадана быць разам не толькі ў шчасці, але і ў горы. Адміністрацыйны дэмантаж тэрыторыі Беларусі асабліва адмоўна адбіўся на дзейнасці такой важнай сферы яе духоўнага жыцця, як адукацыя.
He патрабуе асаблівагатлумачэння, што праблему навучання дзяцей на тых этнічных беларускіх землях, якія ўвайшлі ў склад створаных акупацыйнымі ўладамі адміністрацыйнатэрытарыяльных адзінак на абсягах Украіны, Польшчы, Літвы ці знаходзіліся пад юрысдыкцыяй самога ваеннага камандавання, даводзілася развязваць у непараўнальна больш складаных умовах, чым на тэрыторыі Генеральнай акругі Беларусь. Натакія ж беларускія землі прыпадала прыкладна s агульнай тэрыторыі нашага краю. У заснаваных на іх школах практычна не мелася праблем з навучаннем беларускіх дзяцей паўкраінску, папольску, палітоўску, алетолькі не ў роднай мове. Яна толькі вы.барачна выкарыстоўвалася ў шэрагу школ, пра што як толькі маглі рупіліся нацыянальна самасвядомыя беларускія настаўнікі, абіваючы парогі мясцовай нямецкай адміністрацыі, каб атрымаць у яе на гэта дазвол. У многіх выпадках, асабліва калі моцна не ўпарціліся тутэйшыя нацыяналісты, яна ішла насустрач пажаданням беларусаў. Падпаламу пад акупацыю беларускаму насельніцтву згаданых адміністрацыйнатэрытарыяльных адзінак хоць трохі пашчасціла, што ў яго асяроддзі знаходзілася нямала адукаваных, з глыбокімі ведамі па гісторыі і культуры роднага краю людзей і да таго ж яшчэ з недэфармаванай нацыянальнай самасвядомасцю. Хоць і не ў іх руках апынулася стырно кіравання культурным працэсам, але ж пэўны ўплыў яны рабілі на апошні.
Затое не шкодзілі, а, наадварот, па магчымасці спрыялі нацыянальнай асвеце, культуры на тэрыторыі Генеральнай акругі Беларусь. Прычым не толькі заснаванню агульнаадукацыйных школ, але і больш высокага тыпу навучальных устаноў. I вельмі пахвальна, што адсутнасць з боку акупацыйньгх уладаў забароны на стварэнне, развіццё спецыяльнай адукацыі пастараліся ў гэты найцяжэйшы для народа час выкарыстаць шчыра прасякнутыя яго горам медыкі. У 1943 г. яны заснавалі ў Магілёве нацыянальны медыцынскі інстытут, у якім пачалася падрыхтоўка лекарскіх кадраў. Па розных прычынах спробы стварыць інстытуты іншых профіляў не далі станоўчых вынікаў.
У творчай інтэлігенцыі хапіла ўласнага досведу зразумець, што калі на той ці іншай зямлі ўтрываляцца чужыя культурнамоўныя стандарты, яе народу ніяк нельга ўхіліцца ад разбуральных наступстваў асіміляцыі. Такая ж не выключалася з акупацыйнай палітыкі (асабліва датычна больш аддаленых гадоў) у сферы куль
275
туры. Найлепшым сродкам адгарадзіць беларусаў ад анямечвання беспамылкова лічылася будаваць іх культурнае жыццё на нацыянальным грунце. Шчыра заклапочаным лёсам свайго народа сілам удалося не дапусціць запанавання на яго зямлі чужой, г. зн. нямецкай культуры, прадухіліць сітуацыю, якая, да прыкладу, склалася ў нас сёння, калі па віне самой дзяржавы ў духоўным жыцці краіны рэй вядзе не яе нацыянальная, а руская кулыура. Для здрады беларускаму нацыянальнаму інтарэсу і пераходу на працу на нямецкую культурнамоўную ніву ў нашай інтэлігенцыі былі выдатныя магчымасці. За анямечванне народа акупанты плацілі б творцам не менш, чым гэта сёння робяць улады для апошніх за іх уклад у русіфікацыю. Да гонару людзей творчай працы ў той адказны для Бацькаўшчыны час яны абраблялі не нямецкую, а ўласную ніву, усяляк не дапускаючы, каб на ёй забуяла чужая культура як сродак асіміляцыі паднявольнага беларускага народа.
3 усёй падставай мы можам ганарыцца, што трохгадовае панаванне чалавеканенавісніцкага фашысцкага рэжыму на беларускай зямлі не прывяло да дэградацыі яе нацыянальнай культуры. За гэта, несумненна, трэба дзякаваць не акупантам, а шчыра адданай інтарэсам Бацькаўшчыны творчай інтэлігенцыі. I ў тых экстрэмальных умовах яна знайшла ў сабе сілы, а часам і смеласць, каб на ўвесь голас заявіць пра правы беларусаў жыць і пад пятой новых гаспадароў паводле сваіх нацыянальных традыцый. Дзякуючы яе нястомнай працы апошнія не зведалі на сабе колькінебудзь сур’ёзнага нямецкага ўплыву, што спрыяла захаванню іх самабытнасці. Усе дасягнутыя ў гады акупацыі набыткі ў сферы нацыянальнай культуры ішлі на карысць яе законнаму носьбіту — беларускаму народу, і таму няма ніякіх падстаў абвінавачваць, як гэта практыкавалася раней, дый зараз, творчую інтэлігенцыю за яе ў многіх дачыненнях плённую, патрэбную прафесійную дзейнасць на акупаванай зямлі. I калі пры ўстапяваным В. Кубэ ў ГАБ фашысцкім рэжыме беларуская мова мела больш шырокае распаўсюджванне ў грамадскім жыцці, чым за ўвесь пасляваенны перыяд існавання Савецкай Беларусі і пры сучаснай прэзідэнцкай сістэме кіравання, дык у гэтым перш за ўсё заслуга «праклятых калабарантаў», актыўнай нацыянальнай дзейнасці якіх ні ў чым не перашкаджаў гаўляйтар. He памылюся, калі скажу, каб раптам узнікла пытанне аб абранні кагонебудзь з першых палітычных кіраўнікоў нашай Бацькаўшчыны за апошнія 70 гадоў ганаровым сябрам Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны, дык у В. Кубэ было б найбольш шанцаў, чым у іншых, стаць ім.
Гэта вялізарная несправядлівасць, што ў адпаведнасці з суровымі савецкімі ідэалагічнымі ўстаноўкамі дзейнасць творчай інтэлігенцыі ва ўстановах культуры на акупаванай тэрыторыі
276
прызнавалася, за малым выключэннем, сур’ёзным злачынствам, за што шмат хто незаслужана панёс тую ці іншую меру пакарання. А калі ж падысці да гэтай з’явы бесстаронне, аб’ектыўна, тую інтэлігенцыю трэба было б не караць, а сказаць ёй «дзякуй!» за ўвядзенне моцнай заслоны перад анямечваннем, за клопаты пра родную культуру. Яе нацыянальны падмурак ніколькі не струхлеў за гады акупацыі і быў у дзясяткі разоў мацнейшы за сённяшні, якому так шкодзіць непамернае панаванне рускага элемента ў духоўным жыцці суверэннай Рэспублікі Беларусь. Яе ўлады зусім не займаюцца праблемай усталявання разумных суадносін паміж нацыянальным і інтэрнацыянальным у культуры, што адкрывае рускаму элементу шырокія магчымасці ўплыву на беларускую нацыю з мэтай завяршэння яе поўнай асіміляцыі. Калі ў гады акупацыі такая з’ява моцна непакоіла не толькі інтэлігенцыю, але і шырокія пласты народа, штурхала іх да канкрэтнай практычнай дзейнасці па захаванні сваёй этнакультурнай самабытнасці, сёння гэта, на вялікае няшчасце, ніколькі не хвалюе не толькі палітыкаў, але і пераважную колькасць інтэлігенцыі, уключаючы і творчую. Цяпер за беларускую ідэю змагаецца, вядзе барацьбу за выратаванне беларусаў ад знікнення з этнічнай карты свету толькі жменька высокай нацыянальнай самасвядомасці творцаў. Асноўны ж пласт інтэлігенцыі Беларусі нястомна працуе на карысць рускай культуры, начыста забываючыся пра сваю адказнасць перад народам за захаванне яго этнакультурнай самабытнасці. Такой інтэлігенцыі нават і ў голаў не прыходзіць думка, што сваёй дэструктыўнай дзейнасцю па ўзмацненні ролі рускага фактару ў духоўным жыцці Беларусі яна толькі нішчыць нацыянальныя асновы культуры карэннага насельніцтва.
КНІГІ ОНЛАЙН
