Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
На тэрыторыі Германіі, шэрага яе краінсатэлітаў, дзе давялося атабарыцца эвакуіраванай беларускай творчай інтэлігенцыі, апошнюю чакала нямала патрэбнай працы. Ужо не першы год тут у інтарэсах фашысцкага рэйха выкарыстоўвалі гвалтам вьгвезеных з Беларусі людзей. I такіх остарбайтэраў было прыкладна 385 тысяч. Пэўныя захады па адпраўцы юнакоў і дзяўчат на працу ў Нямеччыну рабіліся па лініі Саюза беларускай моладзі. Аднак галоўную ролю ў іх дэпартацыі адыгрываў не гэты фактар. Практычна моладзь не выказвала аніякага жадання пакідаць родны дом і добраахвотна ехаць працаваць у чужыя краі. Таму на розных відах працы ў Нямеччыне выкарыстоўвалася не больш за 5 тыс. беларускіх юнакоў і дзяўчат. У выніку распачатай у цэнтральных і заходніх раёнах Беларусі ў канцы чэрвеня 1944 г. эвакуацыі колькасць яе суайчыннікаў, далучаных да вытворчай працы, дзейнасці цывільнай і вайсковай адміністрацый на тэрыторыі Трэцяга рэйха і яго краінсатэлітаў істотна паболела. Сітуацыя пераконвала, што з такімі людзьмі
256
павінна ажыццяўляцца мэтанакіраваная арганізацыйная праца. Асаблівы клопат выклікалі прымусова вывезеныя пры адступленні войскаў Вермахта дзеці ваўзросце ад 6 да 12 гадоў. Эвакуіраваных з Беларусі акруговых і павятовых кіраўнікоў і іншых функцыянераў СБМ аказалася замала для абслугоўвання створаных юнацкіх і дзіцячых лагераў. Таму «была арганізавана СБМаўская школа «Крывія» для падрыхтоўкі новых кіраўнікоў, у якую адпраўляліся эвакуіраваныя юнакі і юначкі. Летам 1944 г. школа працавала ў мясцовасці Мальта ў Альпах, з кастрычніка — у Драйсігакер каля горада Майнінген у Цюрынгіі...»1
Хаця і цяжка жылося ў нямецкім рабстве, аднак у вольную часіну штонебудзь з культурных мерапрыемстваў ладзілася і з беларускімі остарбайтэрамі. Песня ў роднай мове на чужыне кранала куды глыбей душу беларуса, чым у бацькоўскім доме. 3 такім фактарам не магла не лічыцца прыбылая на новае месца творчая інтэлігенцыя, якая так плённа працавала ў гады акупацыі на ніве беларускай нацыянальнай культуры. He ўяўлялі сябе без яе сябры Саюза беларускай моладзі, што не пажадалі застацца на радзіме перад прыходам Чырвонай Арміі. Прасцей за ўсё было з ладкаваннем культурных мерапрыемстваў на заводах «Юнкерса» і ў «Арганізацыях Тота», дзе даволі вялікімі групамі працавалі, кампактна жылі паблізу іх беларусы.
Лёсам гвалтам ці пад ідэалагічным уздзеяннем адарваных ад роднай Бацькаўшчыны людзей адразу ж пачало займацца па прыбыцці ў Нямеччыну кіраўніцтва Беларускай цэнтральнай рады. I трэба прызнаць, што яму многае ўдавалася і на чужыне рабіць дзеля беларускай нацыянальнай справы. Так, на пачатку верасня 1944 г. нямецкія ўлады пагадзіліся, каб беларуская газета «Раніца» ў Берліне стала органам БЦР. 3 іх дазволу ўдалося павялічыць да 6 колькасць старонак у берлінскай газеце «Беларускі работнік». У канцы верасня 1944 г. і гэта газета стала органам БЦР. Праўда, ненадоўга, бо да пачатку снежня таго ж года спынілася яе выданне. У канцы жніўня — верасні 1944 г. у газетах «Раніца» і «Беларускі работнік» мелася адпаведна 10 000 і 4000 падпісчыкаў. Адна з прычын малога накладу апошняй газеты, адзначалася 14 верасня 1944 г. на пасяджэнні прэзідыума БЦР (Берлін), «тлумачыцца тым, што рэдакцыя пазбаўлена магчымасьці распаўсюджваньня гэтае газеты, якая знаходзіцца поўнасьцю ў руках арганізацыі «фрэмдэншпрахдынст», у Пляўэне, дзе сядзяць расейцы, якія перашкаджаюць распаўсюджваньню беларускае прэсы»2.
1 Туронак Юры. Людзі СБМ. С. 126.
2 За Дзяржаўную незалежнасць. С. 120, 121, 125.
257
Асноўным патрабаваннем датагачасных беларускіх газет Нямеччыны з’яўлялася друкаванне такіх матэрыялаў, якія клікалі б людзей да здзяйснення выгодных для яе ўчынкаў на розных участках вытворчасці ці дапамагалі б выхаванню жадання ўзяць непасрэдны ўдзел у вайне з СССР і яго саюзнікамі. I рэдакцыі газет ня.мала пастараліся дзеля гзтага, не забываючыся, аднак, і пра беларускі інтарэс. У якасці пацвярджэння сказанаму можа разглядацца надрукаваны ў 1944 г. у газеце «Беларускі работнік» (№ 37) артыкул В. Будзіловіча «Францішак Скарына — першы беларускі друкар». У Савецкай Беларусі такая асоба ўжо даўно не згадвалася.
Сведчаннем вялікай увагі БЦР да друкаванага слова можна лічыць спецыяльны разгляд гэтага пытання 4 снежня 1944 г. у Берліне на пасяджэнні яе пленума. Асноўным дакладчыкам быў рэдактар газеты «Раніца» доктар С. Станкевіч. Мэту прэсы ён бачыў у адлюстраванні той палітычнай лініі, якую праводзіць БЦР, — г. зн. незалежнасць Беларускай дзяржавы. Паколькі пасля спынення выдання газеты «Беларускі работнік» у Нямеччыне засталася адна беларускамоўная газета «Раніца», прамоўца выказаўся за тое, каб павялічыць яе памер. Звярталася ўвага і на захаванне чысціні беларускай мовы на старонках газеты. На гэтым жа спыняліся ў сваіх выступленнях Бокач, Свірыд, Пануцэвіч. 3 вуснаў апошняга прагучалі наступныя словы: «Мова газеты часам мала даступная і незразумелая для работнікаў з усходняй часткі Беларусі, дзякуючы частаму ўжыванню без патрэбы полёнізмаў». Яго падтрымаў сам прэзідэнт БЦР Р. Астроўскі, заявіўшы: «Мова газеты павінна быць зразумелай для ўсходніх беларусаў і дзеля гэтага трэба ўнікаць полёнізмаў. У выпадку патрэбы ўжо лепш русыцызмы, як полёнізмы. Бо гэта выкарыстоўвае варожая нам прапаганда». Аднак больш правільную пазіцыю ў пытанні мовы газеты займаў Адамовіч: «Трэба ўнікаць полёнізмаў, але ня можна карыстацца і русыцызмамі, без якіх можна добра абыйсьціся». 3 ім цалкам пагадзіўся асноўны дакладчык па дадзеным пытанні С. Станкевіч: «Полёнізмы і русыцызмы зьяўляюцца вынікам расейскіх уплываў на ўсходнюю частку Беларусі і польскіх на заходнюю. Трэба бараніцца і ад адных і другіх». Ён прапанаваў дзеля прагляду беларускага правапісу «склікаць адмысловую канферэнцыю пры Аддзеле Прэсы, Прапаганды і Культуры БЦР»'. Такое патрабавальнае стаўленне да мовы газеты ў перыяд, калі даводзілася жыць і працаваць у нялёгкіх варунках вайны, робіць вялікі гонар усім тым, хто ўдзельнічаў у абмеркаванні дадзенага пытання.
Дзеячаў БЦР і ў эміграцыі не пакідала вера, што рана ці позна для дарагой Бацькаўшчыны надыдуць лепшыя для яе часы. Так, кіраўнік
1 За Дзяржаўную незалежнасць. С. 143145.
258
вайсковых спраў БЦР палкоўнік К. Езавітаў у сваім навагоднім загадзе (Берлін, 1 студзеня 1945 г.) пажадаў усім беларускім вайскоўцам, параскіданым ад Балтыйскага мора да Адрыятыкі: «каб гэты год стаўся запраўды новым у жыцьці нашага шматпакутнага народу і каб усе мы, як мага хутчэй, пад нашымі нацыянальнымі белчырвонабелымі сьцягамі пераможнаўступілі на нашу родную зямлю ў вызваленым намі краі.
Усім сп.сп. афіцэрам, падафіцэрам і стральцам... жадаю... вытрываласьці ў нашай вялікай барацьбе за Незалежную Беларусь у нанова перабудаванай Эўропе!»1
Некаторыя свае лісты і звароты прэзідэнт БЦР Р. Астроўскі, знаходзячыся ў апошнія месяцы вайны на тэрыторыі Нямеччыны, заканчваў заклікамі: «Сьмерць бальшавізму!»
Без сур’ёзнай падтрымкі БЦР наўрад ці мог бы разгарнуць і дамагчыся хоць якіхнебудзь станоўчых вынікаў у культурнаасветніцкай працы Саюз беларускай моладзі. Маецца дастаткова прыкладаў шчырай адданасці многіх сяброў СБМ нацыянальным інтарэсам Бацькаўшчыны пасля іх вымушанага выезду ў эміграцыю. Дзе б яны ні жылі, заўжды заставаліся беларускімі нацыянальнымі патрыётамі, бралі актыўны ўдзел у заснаванні і працы створаных імі на чужыне грамадскапалітычных, культурных арганізацый. Сказанае ў поўнай меры датычыла і былога кіраўніка СБМ на Слуцкую акругу Палікарпа Манькова (19101998). У гады эміграцыйнага жыцця ў Нямеччыне, а затым у ЗША, ён, акрамя журналісцкай дзейнасці, займаўся яшчэ і культурнаасветнай, усяляк імкнуўся падтрымаць у сваіх супляменнікаў дух беларускасці. I такое яму ўдавалася.
Кіраўніцтвам БЦР добра ўсведамлялася, якую вялікую ролю ў арганізацыі нацыянальнага жыцця раскіданых па тэрыторыі Нямеччыны беларускіх юнакоў і дзяўчат мог бы адыграць спецыяльна заснаваны для іх перыядычны друкаваны орган. I ён з’явіўся. У Берліне, а затым у Пляўэне з мая да канца 1944 г. штомесячна выходзіў ілюстраваны часопіс «Малады змагар». Галоўная заслуга ў з’яўленні на свет часопіса належыць выпускніку Віленскай настаўніцкай семінарыі імя Тамаша Зана Генрыку Барановічу (19162002). У склад яго рэдакцыі ўваходзілі такія вядомыя асобы, як паэт Лявон Случанін і прафесар Мікалай Байкоў. Гэтае перыядычнае выданне выходзіла накладам у пяць тысяч асобнікаў2, чаму сёння могуць пазайздросціць многія нават афіцыйныя беларускамоўныя часопісы. У «Маладым змагары» даволі часта
1 За Дзяржаўную незалежнасць. С. 166.
2 Туронак Юры. Людзі СБМ. С. 126.
259
друкаваліся сябры СБМ. Аўтаркай часопіса была і згаданая мною вышэй Галіна Бузук. Яе аптымізм проста ўражвае ў той, здавалася б, зусім прайгранай, безнадзейнай сітуацыі:
Нас ня зломіць ніхто і ніколі!
Нас ніколі ніхто не сагне.
I ня будзе таптаць ужо болей
Вораг роднай зямелькі Тваей!..
(Мапады змагар. 1944. № 3)
Далёка не ўсё збылося, што марылася выкінутай злым лёсам на чужыну патрыётцы. Знадворны вораг і сапраўды больш не таптаў нашай зямелькі, а вось унутраныя герастраты яшчэ і па сёння арудуюць на ёй, пазбаўляючы беларусаў ладзіць жыццё на ўласным культурнамоўным грунце.
У фашысцкім логаве Берліне толькі ў сакавіку 1945 г. спынілася выданне беларускамоўнай газеты «Раніца», рэдакцыя якой заўжды надавала выключнае значэнне асвятленню моладзевай праблематыкі.
Адарваныя ад Бацькаўшчыны людзі нямала патрэбнай інфармацыі атрымлівалі, слухаючы штодзённыя 15хвілінныя перадачы на беларускай мове Гамбургскай радыёстанцыі'.
Аднак па патрабаванні нямецкіх уладаў прызначаныя для беларусаў газеты і часопісы мелі сваім галоўным абавязкам выхоўваць іх у духу адданасці Трэцяму рэйху, сеяць цвёрдую ўпэўненасць у перамогу над СССР, пераконваць, што няўдачы на савецканямецкім фронце носяць часовы характар.
Беларусам, што па розных прычынах у апошнія дні вайны знаходзіліся ў замежжы, гапоўным чынам у Нямеччыне, давалі зусім неаб’ектыўную інфармацыю аб тым, што рабілася ў іх на радзіме. Вельмі стараўся аб гэтым і сам прэзідэнт БЦР Р. Астроўскі. Прывяду некалькі вытрымак з яго адозвы, змешчанай у газеце «Раніца» ад 28 студзеня 1945 г.:
КНІГІ ОНЛАЙН
