Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Нявырашанасць многіх нават самых элементарных пытанняў арганізацыі жыцця ў чужых краінах не дазволілі разгарнуць належную працу па стварэнні ў іх беларускай сістэмы адукацыі. А пытанні гэтыя не вырашаліся, акрамя ўказанай вышэй прычыны, яшчэ і таму, што Германія і яе краінысатэліты трывалі вялікія няўдачы ў вайне з СССР і яго саюзнікамі і, значыцца, адсутнічала рэальная магчымасць дапамагчы ўцекачам з Беларусі ў стварэнні навучальных устаноў для іх дзяцей.
Паколькі ў месцах найбольшай канцэнтрацыі беларускіх дзяцей школьнага ўзросту не заўсёды хапала асобаў з педагагічнай адукацыяй, давялося неадкладна заняцца іх падрыхтоўкай. 3 дазволу немцаў засноўваліся таксама настаўніцкія курсы «для перашкаленьня беларускіх настаўнікаў, якія апынуліся ў Нямеччыне. Для арганізацыі курсаў быў пакліканы былы Інспэктар Беларускіх школаў у акупаванай немцамі Беларусі др Я. Скурат...» Ён цэлы месяц наведваў лагеры ўсходніх работнікаў з мэтай выяўлення сярод іх настаўнікаў, a то і проста інтэлігентных людзей, якія мелі схільнасць да такой прафесіі. Праца па перашкаленні настаўнікаў найлепш была арганізавана ў вёсцы ДрайсыгАкер каля горада Майнінгена ў Цюрынгіі. Пад курсы адвялі трохпавярховы будынак, які некалі з’яўляўся паляўнічым замкам мясцовага князя. Кіраўніком гэтай навучальнай установы «быў нямецкі настаўнік сп. Сігман са Штутгарцкай акругі. У яго было некалькі нямецкіх
1 Вініцкі Алесь. Матар’ялы да гісторыі Беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 19391951 гадах. ЛёсАнджэлес, 1968. С. 56.
2 Тамсама.
269
настаўнікаў, канцылярыйныя ды гаспадарчыя абслугі. Запрашаліся таксама нямецкія настаўнікі з суседняга Майнінгену.
Нямецкія настаўнікі выкладалі на курсе агульную педагогіку й дыдактыку розных прадметаў». Сам Я. Скурат вёў заняткі па дыдактыцы замежных моваў. У гэтай нямецкай вёсцы было арганізавана выданне на рататары чытанак і іншых падручнікаў, якія рассылаліся па беларускіх школах. Паводле ацэнкі Я. Скурата, навучальная ўстанова ў вёсцы ДрайсыгАкер — гэта «запраўды школьнаўзгадаваўчы беларускі цэнтр у Нямеччыне»1.
Пэўныя клопаты праяўляліся пра культурнаасветніцкае абслугоўванне беларускіх дзяцей, не ахопленых школьным навучаннем. Як правіла, такую ўдзячную функцыю бралі на сябе сябры Саюза беларускай моладзі. Старанна працавалі яны з дзецьмі 613гадовага ўзросту, якіх вывезлі без бацькоў у лагер старой часткі фабрычнага горада Дэсаў, што ў Саксоніі. «Апякункі з СБМ як маглі стараліся аблегчыць жыццё дзяцей», падтрымлівалі «беларускі дух, вучылі іх чытаць, сьпяваць беларускія песьні, ладзілі для іх пастаноўкі й гульні, апавядалі ім казкі. Паміж сяброўкамі СБМ і дзеткамі панавала ўзаемная любоў і пашана».
Нешта падобнае праводзілася з беларускімі дзецьмі ў лагеры Эберсбах каля Дрэздана, дзе таксама не ўдалося стварыць школу. Праз чвэртку стагоддзя пазней сведка тых падзей, сяброўка СБМ, беларускаэмігрантка з амерыканскага горада Чыкага Вольга пакінула такі ўспамін: «Вучылі мы дзяцей як у школе: чыталі, пісалі, пяялі беларускія песьні, апавядалі казкі, забаўляліся ў розныя гульні, адным словам, рабілася ўсё магчымае, каб хоць трохі скрасіць гэтым няшчасным дзеткам іх шэрае, аднастайнае, сірочае жыцьцё на чужыне»2.
Пабацькоўску хваляваўся за лёс дзяцей уцекачоў з Беларусі А. Яцэвіч, які падчас акупацыі працаваў школьным інспектарам. Неўзабаве пасля прыбыцця ў жніўні 1944 г. у Вену ён з дазволу кіраўніка Аддзела прапаганды, прэсы і культуры БЦР Аўгена Калубовіча заняўся выяўленнем і ўлікам дзяцей школьнага ўзросту з мэтай арганізацыі вучобы з імі. Вопытнаму педагогу хацелася, каб дзеці атрымлівалі не толькі адукацыю, але і раслі тут на чужой зямлі нацыянальнасвядомымі беларусамі. Такой мэты маглі дамагчыся толькі апантаныя беларускай ідэяй настаўнікі, для якіх школа не толькі месца, дзе вучаць дзяцей чытаць і пісаць, але дзе іх яшчэ робяць нацыянальнаспелымі людзьмі.
На адукацыю як сродак нацыянальнай кансалідацыі з належным разуменнем глядзелі і многія з бацькоў дзяцей. Дзякуючы поўнаму
' Вініцкі Алесь. Матар’ялы да гісторыі... С. 5961.
2 Тамсама. С. 30, 31.
270
супадзенню пазіцый педагогаў і бацькоў на дадзеную праблему, адукацыя і сапраўды станавілася такой. «Заняткі ў школах, — прыгадваў той неспакойны час А. Яцэвіч, — праводзіліся кажны дзень, нават і ў сыботы. На просьбу бацькоў, якія баяліся, каб у часе зімовых вакацыяў фабрычная адміністрацыя не змабілізавала некаторых старэйшых дзяцей на працу, некаторыя школы калядных перапынкаў не рабілі, матывуючы патрэбамі навучаньня з прычыны спозьненага адчыненьня школы.
Перад Новым, 1945 годам у Вену прыехалі прадстаўнікі зь нямецкага Міністэрства Асьветы для інспэкцыі нямецкіх школаў ды наведалі Другую Беларускую школу. У школе было 28 вучняў. Настаўніца Валянтына Яцэвіч' займалася адначасова зь дзьвюма клясамі. Даведаўшыся, што вучні 1е клясы толькі месяц як пачалі наведваць школу ды пачалі заняткі чытаньня зь першае літары лемантара, прадстаўнікі Камісіі былі вельмі зьдзіўленыя посьпехамі вучняў і выдалі пісьмовую падзяку настаўніцы Валянтыне Яцэвіч»2.
Акрамя належна арганізаванага навучальнага працэсу, у дадзенай школе добра клапаціліся і пра нацыянальна патрыятычнае выхаванне дзяцей. Відаць гэта было і па тым, як тут 22 снежня 1944 г. святкавалі Калядную ялінку: «Абступіўшы яе і пабраўшыся за рукі, дзеці школьнага й дашкольнага веку радасна пяялі свае родныя беларускія песьні.
(...) Маленькія вучні, якія яшчэ не навучыліся ўсіх літараў, пад гучныя воплескі гледачоў бойка падыходзяць да ялінкі й бадзёра дэкламуюць вершы: «Ворагам беларушчыны», «Слуцкія ткачыхі», «Беларуская зямліца» й многа, многа іншых.
Вучаніцы ў беларускіх нацыянальных вопратках памастацку выконваюць нашыя танцы. Хор удала прасьпяваў «Люблю наш край», «Мы бойкая моладзь», «Чаму ж мне ня пець» і іншыя песьні, а на заканчэньне, разам з усімі прысутнымі, Беларускі Нацыянальны Гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі»3.
Проста не верыцца, што ў спешчанай самымі знакамітымі талентамі музычнай Вене маглі загучаць і беларускія песні. Які ўнікальны выпадак! Ды ў такі цяжкі час ваеннага змагання дзвюх вялікіх таталітарных дзяржаў! Аднак, нягледзячы на такога роду неспрыяльныя акалічнасці, усе 28 дзетак Другой беларускай школы не раствараліся ў чужой шматаблічнай Вене, а, наадварот, кансалідоўваліся ў пэўны этнакультурны асяродак, добра адчувалі сябе часцінкай свайго роднага беларускага народа. I заслуга ў гэтым найперш за ўсё школы.
1 Выпускніца Мінскага педагагічнага вучылішча.
2 Вініцкі Алесь. Матар’ялы да гісторыі... С. 57.
3 Тамсама. С. 58.
271
Усяго ж у 1944/45 н. г. у Вене працавалі чатыры беларускія пачатковыя школы, якія наведвала 111 вучняў. Заняткі праводзіліся ў спецыяльна прыстасаваных памяшканнях1.
Паводле свайго жадання ці пад прымусам некаторая частка беларускіх уцекачоў з ліку моладзі прызыўнога ўзросту паступала на вучобу ва ўстановы вайсковага прызначэння. Неабходна адзначыць, што такое практыкавалася Нямеччынай і ў папярэднія гады. Вядомыя таксама прыклады навучання ў ёй беларускай моладзі і дзеля грамадскіх мэтаў: арганізацыя ў 1942 г. у Берліне настаўніцкіх курсаў, выпускнікі якіх меліся затым «паехаць у школы на Беларусі, дзе адчуваўся вялікі недахоп настаўніцкіх кадраў.
Пэрспэктыва павароту на Бацькаўшчыну як магнітам цягнула на Курсы ахвотнікаў ды была стымулам да стараннай і ўпорыстай працы амаль штодня ад 8й да 11й гадзіны вечара — пасьля нармальнага 10гадзіннага дня працы на фабрыцы ці іншым прадпрыемстве.
Курс, апрача прадметаў беларусаведы, ведзенай такімі выдатнымі выкладчыкамі, як мгр. М. Шкялёнак, інж. М. Абрамчык і др. В. Тумаш, ахопліваў матэматыку (выкладчыца В. Жукоўская), анатомію чалавека выкладаў студэнт медыцыны Беларускага ўнівэрсітэту Ст. Грынкевіч, тэорыю рысаваньня — мастак Рамашкевіч. Курс трываў месяц, закончыла яго 30 асобаў. На жаль, немцы не датрымалі абяцаньня й ніводнага настаўніка на Беларусь ня пусьцілі»2.
Позняй восенню 1944 г. распачаліся заняткі вайскоўцаў Беларускага нацыянальнага палка (БНП) у колькасці трох батальёнаў у ваколіцах горада Вайдэна, што ў Баварыі. Асноўнымі відамі такіх заняткаў, складзеных нямецкім камандаваннем, былі вайсковая муштра і тактыка. Пад гэты ж час «у вёсцы Вайгэргамэры былі зарганізаваны курсы для падахвіцэраў. Пры кожным батальёне меліся курсы ахвіцэраў». Пры патрэбе беларускіх афіцэраў пасылалі на курсы камандзіраў батальёнаў у Аахен, на курсы камандзіраў роты і ўзвода ў Берлін3.
3за неверагодна цяжкага становішча ў Германіі практычна нічога не маглі зрабіць беларускія нацыянальныя дзеячы, педагагічная інтэлігенцыя для тых, хто ў час акупацыі наведваў у сябе дома навучальныя ўстановы больш высокага тыпу. Звычайна такая моладзь па ўласнай ініцыятыве прабівала сабе ў чужых краінах шлях у навуку. He губляў марна часу Аляксандр Надсан, які ў час нямецкай акупацыі вучыўся ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Ужо ў 1944/45 н. г. яго можна было бачыць сярод студэнтаў матэматычнага факультэта Лонданскага ўніверсітэта. Але матэматыкам
1 Вініцкі Алесь. Матар’ялы да гісторыі... С. 58, 59.
2 Тамсама. С. 14.
3 Тамсама. С. 51.
272
не стаў. Здольны. вельмі ахвочы да вучобы беларускі юнак пад уплывам сустрэч і перапіскі з беларускімі святарамі займеў вялікую зацікаўленасць да багаслоўскіх навук і падаўся ў Рым, дзе паступіў у Грыгарыянскі ўніверсітэт.
Арганізацыя навучальнавыхаваўчай працы з нашымі дзецьмі на тэрыторыі Германіі і яе краінсатэлітаў на апошнім этапе Другой сусветнай вайны — адметная старонка ў гісторыі беларускай эміграцыі, не падлеглая, як і многія іншыя важныя падзеі, забыццю. Набыты ў той час беларускімі эміграцыйнымі школамі практычны вопыт нелыа, каб сёння ляжаў мёртвым капіталам. На вялікую бяду, патокі беларусаў з метраполіі ў далёкае і блізкае замежжа не змяншаюцца. У такіх варунках трэба ўсяляк уплываць на бацькоў у нацыянальнапатрыятычным духу, улічваючы страшэнна высокую ступень асіміляцыі іх дзяцей з прычыны таго, што вучыцца ім даводзіцца ў сябе дома ў рускамоўных агульнаадукацыйных школах, сярэдніх спецыяльных і вышэйшых навучальных установах. Па заканчэнні вучобы толькі адзінкі з агульнай масы іх выпускнікоў вызначаюцца здаровай беларускай нацыянальнай самасвядомасцю. У інтарэсах беларускай нацыі вельмі важна, каб, падаўшыся на сталае жыццё на чужыне, нашыя суродзічы будавалі там яго, узгадоўвалі сваіх дзетак не на рускіх, украінскіх, польскіх альбо іншых культурнамоўных і гістарычных традыцыях ці на традыцыях краіны, якая выбрана ў якасці другой радзімы, a на ўласных, беларускіх. Яны — і толькі яны! — не дадуць дэфармавацца, знікнуць з твару зямлі беларускай дыяспары. He будзем забывацца, што і зараз перспектыва кансалідацыі, само захаванне яе, як і ў ваенныя, пасляваенныя гады, найперш за ўсё залежыць ад таго, з якім нацыянальным зарадам у жыццё будуць уступаць маладыя пакаленні. А ён жа можа быць здаровым толькі ў тых, хто валодае і карыстаецца роднай мовай, шануе і садзейнічае ўзбагачэнню духоўнай спадчыны свайго народа, вызначаецца багатай гістарычнай па.мяццю. Гэтыя неацэнныя каштоўнасці чалавечай якасці не прыходзяць самі па сабе. Яны з’яўляюцца вынікам мэтанакіраванага сямейнага, школьнага выхавання і навучання.
КНІГІ ОНЛАЙН
