Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Нястомная, нялёгкая праца тагачаснай інтэлігенцыі на ніве роднай культуры — гэта не здрада. Здрада нацыянальнаму інтарэсу Бацькаўшчыны — гэта калі пэўная частка народа, ці ён у цэлым, пераходзіць на чужую культурнамоўную ніву, калі яшчэ ёсць хоць мінімальная магчымасць жыць і працаваць на сваёй. На вялікае шчасце, такое ў нас не назіралася падчас нямецкай акупацыі.
Можна дапусціць, што няпрошаныя новыя гаспадары нашага краю, асабліва на тэрыторыі Генеральнага камісарыята Беларусь, прыхільна ставіліся да беларускай і не давалі тут ходу рускай і польскай культурам у надзеі трымаць у раздраі між сабой носьбітаў гэтых культур. Негатыўнае стаўленне фашысцкай Германіі да ўсіх славянскіх народаў як ніколі добра высвечвалася ў той час. Беларусы ж не паддаліся на вудачку антыславянскай прапаганды, хаця мелі вялікую, законную крыўду на палітычнае кіраўніцтва, інтэлігенцыю, духавенства Польшчы і Расіі за іх асімілятарскую дзейнасць. Шматлікія факты паказваюць, што акупацыйным ула
277
дам так і не ўдалося вывесці з культурнага поля Беларусі многага з таго, што пераканаўча сведчыць пра яе шырокія кантакты ў гэтай сферы з рускім, украінскім, польскім і іншымі славянскімі народамі. Практычна ва ўсіх тэатрах побач з пастаноўкамі нацыянальных аўтараў ішлі і п’есы іх славянскіх калег, асабліва створаныя рускімі класікамі. Такое ж было характэрна музычнапесеннаму мастацтву, малярству. Усе гэтыя і іншыя сферы духоўнага жыцця акупаванай Беларусі мелі больш дачыненняў са славянскай культурай, чым з нямецкай.
Жорсткі рэжым нямецкай акупацыі з усёй пераканаўчасцю засведчыў, што калі на парадак дня пастаўлена біялагічнае жыццё людзей, яны не страчваюць зацікаўленасці да культуры ўвогуле і нацыянальнай у прыватнасці. Прычым для бальшыні менавіта апошняя з’яўляецца прыярытэтнай. Таму не толькі на тэрыторыі Генеральнай акругі Беларусь, дзе акупацыйная палітыка ў сферы культуры ў найбольшай ступені ўлічвала інтарэсы мясцовага насельніцтва, але і на беларускіх этнічных землях паза межамі гэтай ваеннаадміністрацыйнай адзінкі не назіралася пасур’ёзнаму небяспечных з’яў распаўсюджвання чужога культурнага ўплыву, у першую чаргу, зразумела, нямецкага, а затым рускага, польскага і ўкраінскага. Такога не адбылося толькі таму, што заўжды ўдавалася знайсці месца ў духоўным жыцці грамадства беларускай мове. Даводзілася выкарыстоўваць любую магчымасць. Так, каб хоць трохі наблізіць па мове перыядычны друк да беларускіх нацыянальных традыцый, акупацыйныя ўлады пагадзіліся даць з сярэдзіны 1942 г. дазвол на выданне ў Віцебску, Бабруйску і Барысаве беларускамоўных дадаткаў да мясцовых рускамоўных газет1. Аднак было б памылковым зусім не заўважаць негатыўнага ўплыву рускага фактару на беларускае насельніцтва ў зоне нямецкага вайсковага камандавання, украінскага — на тэрыторыі рэйхскамісарыята Украіна. У шэрагу месцаў з’яўлялася даволі праблематычным улічваць тут культурнамоўныя запатрабаванні беларусаў, хаця і жылі яны на сваёй беларускай зямлі. Трохі лепш было з арганізацыяй нацыянальнага жыцця на тых землях з аўтахтонным беларускім насельніцтвам, якія не ўваходзілі ў склад Генеральнай акругі Беларусь, але, як і апошнія, з’яўляліся часткаю рэйхкамісарыята Остлянд. Да такіх земляў належалі Віленскі край, Літва, Латгалія (Латвія). He адчувалі сябе цалкам адарванымі ад духоўнай спадчыны Бацькаўшчыны беларусы, складаны ваенны лёс ці якіянебудзь іншыя прычыны закінулі іх у Варшаву, Берлін, прускі горад Кёнігсберг і г. д.
1 Туронак Юры. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 224.
278
3 усяго пазітыўнага, што могуць смела запісаць на свой рахунак нацыянальныя і культурныя дзеячы, — гэта найперш дасягненні ў сферы адукацыі, забеспячэнне шырокага выкарыстання беларускай мовы ў грамадскім і духоўным жыцці і галоўнае — у мастацкай літаратуры. Тут да калабарантаў не можа быць аніякіх прэтэнзій.
Прычым не толькі Генеральная акруга Беларусь з’яўлялася месцам выдання літаратуры на роднай мове. Нібыта ў працяг традыцый Францыска Скарыны ў 1942 г. і Прага выдала зборнік вершаў Ларысы Геніюш «Ад родных ніў», якая пад той час жыла ў гэтым гасцінным для нашых суродзічаў чэшскім горадзе. He ведала беларуская мова сабе вялікай канкурэнцыі ў перыядычным друку. Вось толькі не заўжды выкарыстоўвалі яе тут так, як жадала бальшыня чытачоў. Як вядома, нязменным патрабаваннем да рэдакцый усіх газет з’яўлялася рэгулярнае друкаванне антысавецкіх і антысеміцкіх матэрыялаў. Яны маглі быць як афіцыйнымі, так і аўтарскімі. У апошнім выпадку часам даводзілася расплачвацца жыццём за надрукаваныя матэрыялы. Без асаблівых цяжкасцяў беларуская мова прабіла сабе шлях на радыё. I важна, што яна гучала ў эфіры не толькі на тэрыторыі Генеральнага камісарыята Беларусь, але і ў нашых усходніх абласцях, якія ўваходзілі ў зону непасрэднага камандавання нямецкіх войскаў. Тут перадачы па радыё ішлі на нямецкай, беларускай і рускай мовах. Пабеларуску выконвалася візуальнае афармленне ўсіх ладжаных з дазволу акупантаў святочных мерапрыемстваў. У гэтых мэтах таксама ўжывалі нямецкую мову.
3за сталых фінансавых цяжкасцяў, дэфіцыту ў высокакваліфікаваных кадрах у творчай працы беларускага грамадства больш важнае месца займала мастацкая самадзейнасць, чым прафесійная культура. Адсутнасць усялякай забароны спавядаць тую ці іншую рэлігію, і нават язычніцкую, паспрыяла насычэнню мастацкай самадзейнасці элементамі з далёкага мінулага беларускага народа, што станоўча паўплывала і на адраджэнне яго гістарычнай памяці.
Непаўторны каларыт надавала мастацкай самадзейнасці далучанасць да яе прадстаўнікоў некарэннага насельніцтва. А іх жа шмат сканцэнтравалася ва ўсходніх раёнах Беларусі. Хоць нялёгка жылося ў чужым краі, але часам людзей пасапраўднаму цягнула да культуры, найбольш да роднай. Маецца дастаткова прыкладаў, калі перад мясцовымі жыхарамі ўсходніх беларускіх абласцей даволі часта выступалі самадзейныя калектывы з ліку былых ваеннапалонных, якія цяпер служылі ў розных вайсковых фармаваннях, што знаходзіліся пад уладай нямецкага ка.мандавання.
У беларускай нацыянальнай культуры найменш за ўсё было праблем у тых мясцінах, дзе ў яе меліся надзейныя, смелыя абаронцы, вопытныя арганізатары, таленавітыя ў тым ці іншым яе жанры
279
майстры. Беларусы Рыгі без К. Езавітава і Латгаліі без С. Сахарава не зрабілі б і дзясятай долі таго, чаго яны супольна дасягнулі з гэтымі выбітнымі постацямі. I, дзякаваць Богу, культура Беларусі на ўсіх сваіх этнічных абсягах не зведвала асабліва вострага дэфіцыту на такія постаці, хаця ішла вайна, людзі гінулі ад рук не толькі акупантаў, але яшчэ і партызанаў, падпольшчыкаў, польскіх акаўцаў.
Па вядомых прычынах найлепшая глеба для ўзнікнення напружаных міжнацыянальных дачыненняў, не выключаючы і культурнай сферы, была на далучаных. да БССР у верасні 1939 г. яе этнічных землях, дзе на працягу ўсяго міжваеннага перыяду праводзілася дзяржаўная палітыка паланізацыі іх карэннага насельніцтва. Добрым словам яно не прыгадвала апошнюю, чаго не маглі не ведаць, не ўлічваць акупацыйныя ўлады. Ва ўсіх выпадках для іх інтарэсаў зусім не патрэбна было ўсталяванне, паглыбленне беларускапольскага культурнага супрацоўніцтва. Часам новым гаспадарам удавалася даводзіць узаемадачыненні паміж гэтымі двума славянскімі народамі да вельмі сур’ёзных канфліктаў. Сутнасць палітыкі нямецкіх акупантаў у гады Другой сусветнай вайны ў галіне нацыянальнакультурнага супрацоўніцтва славянскіх народаў з’яўлялася прамым працягам папярэдняга курсу, не мела перад сабой мэтай у чымсьці спрыяць гэтай этнічнай супольнасці. I калі на практыцы ў яе асяроддзі на беларускай зямлі не адбылося нічога звыштрагічнага, у гэтым, несумненна, немалая заслуга прыцягнутай акупантамі ў сферу духоўнай дзейнасці творчай інтэлігенцыі. Аднак найвялікшы яе ўклад у гэтую сферу заключаецца ў адсутнасці ў апошняй прыкметаў якоганебудзь небяспечнага нямецкага ўплыву. Калі на пэўных адрэзках свайго гістарычнага шляху беларускі народ нёс велізарныя этнічныя страты ад паланізацыі і русіфікацыі, ён у гады акупацыі не адчуў на сабе, што такое анямечванне. Да таго ж яшчэ і часу мінула вельмі мала.
У адрозненне ад савецкага ладу жыцця акупацыйны рэжым ніколькі не перашкаджаў беларусам верыць, пакланяцца Богу. I яны такую жаданую магчымасць пастараліся выкарыстаць. I вельмі важна, што такое стараліся рабіць і рабілі ў духу беларускіх нацыянальнакультурных традыцый. Да іх з бацькоўскай пашанай ставіліся — хто ў большай, хто ў меншай ступені — усе хрысціянскія канфесіі, што так слаба заўважалася за імі раней. Шчырай любові вернікаў да культурнай спадчыны роднага краю, замацаванню ў іх поглядах лёсавызначальнай ролі ідэі адраджэння і незалежнасці, як нішто іншае, спрыялі рашэнні Першага ўсебеларускага царкоўнага сабора, які праходзіў у Менску ў жніўніверасні 1942 г. Праваслаўная царква на Беларусі стагоддзямі падпарадкоўвалася Найсвяцейшаму Сіноду ў СанктПецярбургу, а пазней Маскоўскай патрыярхіі і няўхільна праводзіла іх палітыку, якая не толькі не садзейнічала,
280
а, наадварот, супярэчыла беларускай нацыянальнай ідэі. Фашысцкі рэжым быў выкарыстаны ўдзельнікамі Першага ўсебеларускага царкоўнага сабора для вызвалення праваслаўнай царквы Беларусі зпад накінутай на яе маскоўскай апекі. Яны прынялі гістарычнае рашэнне аб стварэнні на Беларусі аўтакефальнай праваслаўнай царквы, цалкам незалежнай ад Маскоўскай патрыярхіі.
Непадробную адданасць беларускай незалежніцкай ідэі, павагу да нацыянальнай культуры не раз сцвярджалі сваімі канкрэтнымі ўчынкамі, нават рызыкуючы жыццём, каталіцкія святары. Яны выдатна разумелі ўсю трагедыю, што абрушылася на наш край з уварваннем сюды гітлераўскіх полчышчаў і яктолькі маглі стараліся быць бліжэй словам і справай да сваіх вернікаў, часам ставячы пад удар уласнае жыццё. Нярэдка здаралася, што і акаўцы ў час сваіх крывавых акцый не абміналі беларускіх ксяндзоў нацыянальнай арыентацыі за іх шчырую адданасць культурнамоўным традьшыям роднай Бацькаўшчыны. Патлумачыць такое не складана: многімі польскімі нацыяналшавіністамі Другой Рэчы Паспалітай лічылася, што для яе інтарэсаў лепш мець рускамоўную праваслаўную царкву, чым беларускамоўны каталіцкі касцёл. Прэстыжнасць жа такога касцёла істотна вырасла ў перыяд акупайыі як у ксяндзоў, так і саміх вернікаў, бо ў ім справядліва бачыўся адзін з дзейсных фактараў супраціву анямечванню беларускага народа. Шкада толькі, што прагрэсіўную беларускую нацыянальнакультурную дзейнасць не падтрымлівалі ксяндзы прапольскай арыентацыі незалежна ад таго, жылі і працавалі яны ў нашым краі ці ў суседняй Польшчы. Яе крайне экстрэмісцкія колы былі варожа настроены супраць святароў усіх хрысціянскіх канфесій, калі толькі яны рабілі практычныя захады па ўвядзенні беларускай мовы ў набажэнства. На шчасце, акупацыйныя ўлады памяркоўна ставіліся да развязвання гэтай спрадвечнай актуальнай і нерэалізаванай на Беларусі праблемы, чаго проста не магла не выкарыстаць нацыянальна зарыентаваная частка духавенства, асабліва праваслаўная, як самая масавая па колькасці вернікаў. I як ужо неаднаразова пісалася, павароту гэтай канфесіі да нацыянальных інтарэсаў Бацькаўшчыны шмат у чым садзейнічаў праведзены ў жніўніверасні 1942 г. у Менску Аўтакефальны ўсебеларускі праваслаўны сабор, на якім, многім на здзіў, гучала толькі беларуская мова. I хоць па розных прычынах не ўдалося рэалізаваць слушную задуму па стварэнні Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, роля нацыянальнага фактару, асабліва маштабы выкарыстання беларускай мовы ў набажэнстве, няўхільна пачала ўзрастаць. Бяда толькі ў тым, што такі нацыянальна апраўданы паварот зусім не абрадаваў нашу заходнюю суседку Польшчу, праваслаўная царква якой у міжваенны перыяд паслугоўвалася рускай і польскай мовамі. Невыпадкова
КНІГІ ОНЛАЙН
