Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Жывучы і працуючы ў Рызе, паэт ніколі не забываўся на свой край, што пацвярджаецца такімі словамі з верша «На хуткіх крыллях вольнага Пегаса»:
Пакуль жыццё у сэрцы не пагасла, хачу радзіму ўбачыць шчэ хоць раз...3
He ўбачыў, бо з Рыгі давялося падацца ў Берлін, а па заканчэнні вайны — у Аўстралію, дзе і закончылася ў студзені 1978 г. яго зямное жыццё. У Алеся Салаўя былі яшчэ і вершы, напісаныя ў тыя
1 Пасля трох гадоў знаходжання разам з мужам у лагерах для перамешчаных асоб у Ніжняй Саксоніі перабралася ў амерыканскі штат НьюДжэрсі, з’яўлялася адным з заснавальнікаў Беларускага кангрэсавага камітэта ў Амерыцы. Памерла ў 2008 г.
2 Туга па Радзіме. С. 517.
3 Тамсама. С. 524.
243
гады ў іншых населеных пунктах Латвіі, у прыватнасці ў Пуйкуле (жнівень 1944 г., без назвы), Лібаве, a то і проста на Балтыйскім моры. Складаў вершы і тады, калі пакручастымі шляхамі давялося эшалонам ехаць у Германію праз тэрыторыю Эстоніі (згадваюцца населеныя пункты Масяру, Гэдэмэмтэ).
Нядоўга без творчай працы сядзеў у Рызе Пётр Сакол (сапр. Масальскі). 3 прычыны таго, што ў даваенныя гады стала пераследаваўся і арыштоўваўся латгальскай паліцыяй за ўдзел у беларускім нацыянальнапатрыятычным руху, змог надрукаваць у Беларускім выдавецтве ў Латвіі толькі адзін зборнік вершаў «На світанні». У акупаванай Рызе спачатку працаваў бухгалтарам на фанернай фабрыцы, а затым карэктарамперакладчыкам у часопісе «Новы шлях». Шмат сіл і часу аддаваў складанню беларускалатышскага слоўніка'. У гады вайны такою справаю магла займацца толькі бясконца адданая беларускай нацыянальнай ідэі асоба.
Дзякуючы перш за ўсё такім культурным дзеячам, як К. Езавітаў, Алесь Салавей, Пётр Сакол і іншым падобным да іх асобам, Рыга на працягу ўсяго акупацыйнага перыяду не знаходзілася ў ізаляцыі ад беларускага нацыянальнага жыцця. I ў гэтым быў рэзон, паколькі Рыга з’яўлялася сталіцай рэйхскамісарыята Остланд, куды ўваходзіла і значная частка беларускай тэрыторыі, у т. л. Генеральная акруга Беларусь. У заслугу нашых суродзічаў Рыгі можна паставіць многае з набыткаў у арганізацыі культурнаасветніцкага жыцця і асабліва быць удзячнымі за тое, што ў гады нямецкай акупацыі ў гэтым горадзе забяспечвалася функцыянаванне трох беларускіх школ.
Што беларусы Рыгі так пабацькоўску дбаюць, не даюць памерці роднай культуры, з самых розных крыніц добра ведаў наш таленавіты спявак М. ЗабэйдаСуміцкі, таму ў час сваіх гастрольных паездак увосень 1943 г. у Прыбалтыку не абмінуў і гэты горад. Для тамтэйшых беларусаў, каму пашчасціла патрапіць на канцэрт, надоўга запомніўся той надзвычай цікавы вечар.
Нямецкая акупацыя не толькі не перашкодзіла, а, наадварот, яшчэ з большай моцай пацягнула да беларушчыны этнічна прыналежнае да яе жыхарства другога латышскага горада Дзвінска — самага буйнога ў Латгаліі. У адрозненне ад іншых рэгіёнаў Латвіі тут для значнай колькасці жыхароў беларускі элемент не з’яўляўся чымсьці далёкім і чужым, паколькі яны памяталі пра сваю спаконвечную прыналежнасць да беларускага народа. А каб не даць згаснуць такой памяці і ва ўмовах нямецкай акупацыі, патрэбна было ўсяляк дамагацца дазволу на выхаванне і навучанне беларускіх дзяцей у іх роднай мове. I пазітыўныя зрухі на гэтай адказнай дзя
1 Літаратура і мастацтва. 2007. 13 кастрычніка. С. 7.
244
лянцы нацыянальнай дзейнасці не вымусілі доўга чакаць. У многім дапамагло тое, што карэннае для Латгаліі беларускае насельніцтва добра памятала, якую акгыўную дзейнасць на ніве роднай культуры разгарнула яго інтэлігенцыя ў міжваенны перыяд. Таму не дзіўна, што і з усталяваннем на гэтай тэрыторыі фашысцкага парадку ўдалося арганізаваць некалькі беларускамоўных пачатковых школ. На Дзвіншчыне бацькі ахвотна пасылалі сваіх дзяцей у такія школы Рэжыцкага і Люцынскага паветаў, а таксама ў заснаваную ў Індры гімназію, дзе заняткі вяліся пабеларуску.
Для развіцця беларускае нацыянальнае асветы ў Латгаліі асабліва шмат зрабілі інспектар беларускіх школ А. Махноўскі, дырэктар Індраўскай (Бальбіноўскай) беларускай гімназіі С. Сахараў, дырэктар беларускай школы ў Розэнове М. Дзямідаў. Калі ўлетку 1942 г. збіраліся сродкі на выданне беларускіх падручнікаў і кніжак, кожны настаўнік Дзвінскай беларускай школы ахвяраваў на гэта свой месячны заробак1. Гэтатакі вялікі нацыянальнапатрыятычны ўчынак, на які здольны далёка не кожны настаўнік у мірны час нават пры адсутнасці якіхнебудзь праблем з матэрыяльным дабрабытам.
Каб не даць замерці, пацьмянець беларускаму жыццю ў акупаванай немцамі Латвіі, не шкадаваў дзеля гэтага сілы, уласных сродкаў вядомы ад даваеннага часу збіральнік вуснай беларускай народнай творчасці Сяргей Сахараў. На пачатку 1943 г. ён падрыхтаваў да друку і аддаў у навуковую секцыю пры Беларускім аб’яднанні ў Латвіі новы зборнік беларускага фальклору2. Ужо сам факт заняцця праблемамі фальклору ў час акупацыі найлепшым чынам сведчыць, што гэта за постаць была С. Сахараў, як любіў ён родную Бацькаўшчыну. Як і многім іншым беларускім нацыянальным патрыётам, што дбалі пра культуру свайго народа ў гады нямецкай акупацыі, савецкія ўлады не даравалі гэтага і С. Сахараву. Шчыры змагар за беларускую адукацыю і культуру ў самы цяжкі для іх час адбываў у 19451950 гг. незаслужанае пакаранне ў сталінскіх лагерах.
Мала, вельмі мала ўдалося зрабіць дзеля беларускай нацыянальнай справы ў Латвіі Эдварду Вайвадзішу3. А патэнцыялу ў яго на гэта хапала: з 1922 г. і аж да самай вайны (з невялікімі перапынкамі) працаваў «настаўнікам, кіраўніком беларускіх школ у Латгаліі. У 1928 годзе скончыў агульнаасветныя чатырохгадовыя летнія настаўніцкія курсы пры Дзвінскай дзяржаўнай беларускай гімназіі». Таму зусім невыпадкова ў часы фашысцкай акупацыі Э. Вайвадзіш
1 Беларуская газэта. 1942. 6 жніўня.
2 Голас вёскі. 1943. 11 лютага.
3 Памёр увесну 2000 г. на 104м годзе жыцця.
245
займаў пасаду інспектара павятовай школьнай рады. Але толькі да мая 1942 г., бо нямецкія ўлады арыштавалі яго і засадзілі ў канцлагер Загарт на востраве Руген'.
Калі б не перашкоды з боку некаторых крайне нацыяналістычна настроеных прадстаўнікоў мясцовых уладаў Латвіі, культурныя набыткі нашых суродзічаў былі б тут яшчэ больш адчувальнымі.
* * *
Было каму дбаць пра беларускую нацыянальную справу ў Варшаве. 3 восені 1939 г. яна для многіх нашых уцекачоў з’яўлялася жаданым месцам сталага пражывання. Пасля захопу нямецкай арміяй Беларусі некаторыя з іх не захацелі вярнуцца дамоў і жылі ў гэтым польскім горадзе. Уся занятая немцамі ў верасні 1939 г. тэрыторыя Польшчы ўваходзіла ў Генеральную губерню Германіі. У яе межах даволі актыўна працаваў Беларускі камітэт самапомачы. Разам з ажыццяўленнем мерапрыемстваў сацыяльнага плана ў яго дзейнасці належнае месца займаў і культурнаасветны аспект. У найбольшай ступені гэта было характэрна Варшаве. Па самых розных прычынах у той час тут жыло нямала беларусаў. У асноўным гэта былі людзі цвёрдай нацыянальнай арыентацыі, таму пры арганізацыі школьнай адукацыі хацелі і дзяцей выхоўваць у шчырай адданасці да сваёй Бацькаўшчыны. Сярод тых, хто прысвяціў сябе і нямала карыснага зрабіў дзеля гэтай выключна важнай справы, можна згадаць і настаўніцу беларускай пачатковай школы Зоф’ю Дабжыньскую.
Ад 1 верасня 1942 г. у Варшаве пачаліся заняткі ў сямігадовай беларускай народнай школе. Над ёю адразу ж устанавіў апеку Беларускі камітэт самапомачы Генеральнай губерні, старшынёй якога з’яўляўся доктар Шчорс. Кантынгент школы быў невялікі: увесну 1944 г. тут вучылася каля 90 чалавек. Амаль усе яны жылі ў інтэрнаце. Акрамя вучэбных заняткаў, дзеці актыўна ўдзельнічалі, у залежнасці ад сваіх здольнасцяў, у школьным тэатры, хоры, балеце, у чым была вялікая роля настаўніцы спеваў Панько, якая не толькі кіравала хорам і пастаноўкамі, але і сама ўкладала мелодыі. Пры школе, якой кіраваў Дзвінчык, існаваў бацькоўскі камітэт2. 3 удзелам згаданага вышэй Камітэта самапомачы з вялікай цікавасцю для прысутных прайшоў 5 сакавіка 1944 г. у Варшаўскай музычнай школе вечар «Песьні і танца». Хор і балетная група камітэта выконвалі беларускія песні і танцы. Выступаў таксама саліст Язэп Нарушэвіч3.
1 Літаратура і мастацтва. 2000. 7 красавіка. С. 15.
2 Голас вёскі. 1944. 14 красавіка.
3 Тамсама.
246
Для падтрымання на належным узроўні беларускага нацыянальнакультурнага жыцця ў Варшаве нямала карыснага рабіў ксёндз Пётр Татарыновіч. Тут ён актыўна супрацоўнічаў з Беларускім нацыянальным камітэтам, «вучыў дзяцей у беларускай школе, адпраўляў набажэнствы і казаў казанні для беларусаў у касцёлах Святога Марціна і айцоў Базыліянаў». Незадоўга перад выбухам Варшаўскага паўстання ён пакінуў гэты горад і пераехаў у Вільню, а затым у Менск1. Быў дэлегатам праведзенага ў гэтым горадзе ў чэрвені 1944 г. Другога ўсебеларускага кангрэса.
На агульны стан беларускага нацыянальнакультурнага жыцця на польскай этнічнай тэрыторыі пазітыўнае ўздзеянне зрабілі восеньскія гастролі 1943 г. нашага слыннага суайчынніка М. ЗабэйдыСуміцкага. Завітаў жа ён сюды з чэшскай Прагі.
Вайна не стала прычынай спынення ўсялякага беларускага нацыянальнага жыцця ў чэшскай Празе, і найперш таму, што тут месцілася са сваім архівам Рада Беларускай Народнай Рэспублікі на чале з яе прэзідэнтам Васілём Захаркам (знаходзіўся на гэтай пасадзе з 8 сакавіка 1928 г. і да самай смерці 14 сакавіка 1943 г.). Сакратаром яго былаталенавітая пісьменніца, ужо даволі вядомая ў той час сярод удзельнікаў беларускага нацыянальнага руху Ларыса Геніюш. Ужо сам факт пражывання ў Празе В. Захаркі і Л. Геніюш дазваляе гаварыць пра адметную ролю гэтага славутага славянскага горада ў беларускім нацыянальным, грамадскім і культурным руху. Да таго ж тут з 1940 г. жыў і працаваў у Нацыянальным тэатры беларускі оперны спявак Міхась ЗабэйдаСуміцкі. Калі апошні выступаў у Празе з сольнымі канцэртамі ці супольна з іншымі артыстамі, у яго рэпертуары абавязкова штосьці прысутнічала з беларускіх твораў. Няцяжка ўявіць прыўзнятасць настрою нашых суродзічаў, якім пашчасціла прысутнічаць на такіх канцэртах. Беларуская нацыянальная культура абавязана Празе выданнем тут у 1942 г. паэтычнага зборніка Л. Геніюш «Ад родных ніў», што не так часта здаралася ў той час і на гістарычнай тэрыторыі беларусаў ці ў савецкім тыле.
КНІГІ ОНЛАЙН
