Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Разам з сям’ёй застаўся ў акупаваным Менску пісьменнік Аркадзь Моркаўка (19001957). 3 новымі ўладамі не супрацоўнічаў, аднак савецкія рэпрэсіўныя службы і яго не пакідалі ў спакоі, часта
1 Літаратура і мастацтва. 2001. 2 сакавіка. С. 6, 7.
11
выклікаючы на допыт. Гэта па іх віне ён так і не змог пры жыцці выдаць свой адзіны зборнік «Дым жыцця» (надрукаваны ў 1958 г.).
У даваенным Менску, як вядома, пражывала і плённа працавала бальшыня празаікаў і паэтаў, публіцыстаў Беларусі. Амаль кожны з іх меў у сябе нямала падрыхтаваных да выдання мастацкіх, публіцыстычных рукапісных твораў. Далёка не ўсе з іх разам з аўтарамі былі вывезены наўсход, а найчасцей засталіся пакінутымі на волю злашчаснага лёсу. Праблемным з’яўлялася і захаваннетых рукапісаў, якія ўсё ж удалося вывезці самому аўтару ці блізкім яму людзям. Яшчэ ў больш складаным становішчы апынуліся не завершаныя да канца працы скульптараў, жывапісцаў, майстроў прыкладнога мастацтва. Словам, вайна не толькі бязлітасна касіла мастацкую інтэлігенцыю, якую з такою цяжкасцю даводзілася ўзгадоўваць Беларусі ў да і паслярэвалюцыйны час. Загінулі і многія духоўныя набыткі, створаныя яе таленавітымі людзьмі. Няцяжка ўявіць, якой вялікай бядой для Кузьмы Чорнага была страта рукапісаў раманаў «Простыя людзі», «Вялікае выгнанне», «Судны дзень».
У першыя дні вайны не ўдалося ўсцерагчы, праўда, не такую багатую, як у Кузьмы Чорнага, літаратурную спадчыну і паэту Міхасю Калачынскаму. Як і многім іншым, яму давялося панюхаць пораху ў баях з фінамі, што меркавалася неўзабаве ўвасобіць у кнігу вершаў пад назвай «На выбаргскай дарозе». 1 гэта было б зроблена, каб не вайна з Германіяй. Гранкі кнігі згарэлі ў час чарговай бамбёжкі беларускай сталіцы.
Нешта падобнае, але значна пазней, у ліпені 1944 г., і не ў Менску, а ў Вільні, здарылася з аб’ёмістым машынапісным варыянтам (звыш 300 старонак) успамінаў ураджэнца з Наваградчыны этнографа і фалькларыста, фотамайстра Яна Булгака. Падчас баявых дзеянняў адбыўся пажар у ягоным доме, не пакінуўшы нічога ад успамінаў. «Булгак спрабаваў аднавіць тэкст па памяці, ды напісаў усяго тры старонкі...»'
He пашкадавала вайна набыткаў нашых кампазітараў. Бясследна загінулі першая сімфонія «Юнацтва» і клавір оперы «Павел Карчагін» кампазітара Пятра Падкавырава, якія затым давялося іх аўтару аднаўляць па памяці.
На волю жорсткага лёсу засталася кінутай даволі шматлікая яўрэйская творчая інтэлігенцыя, хаця палітыка нацыстаў да людзей гэтай нацыі патрабавала ад адказных за эвакуацыю структур абавязкова лічыцца з такім фактарам. Заўважу, што ў даваенны час значная частка прадстаўнікоў яўрэйскай нацыянальнасці працавала не толькі на сваёй уласнай, але і на беларускай культурнай ніве,
1 Літаратура і мастацтва. 2005. 29 ліпеня. С. 7.
12
садзейнічаючы яе росквіту. 3 ліку яўрэйскіх артыстаў Дзяржаўнага тэатра оперы і балета БССР свой жыццёвы шлях у Менскім гета закончылі салісты оперы П. Жэзмер, Ф. Левіна, Р. Шапіра, артысты балета Б. Басінкевіч, Б. Кантаровіч, С. Кантаровіч, харысты Г. Берншэйн, М. Броцкі, Сазыр1. Такая ж трагедыя напаткала ў ліпені 1942 г. кампазітара, аўтара першага беларускага нацыянальнага балета «Салавей» (паводле аднайменнай аповесці Змітрака Бядулі) Міхаіла Крошнера. 3 яўрэйскіх пісьменнікаў у гета закончылі сваё жыццё Рахіль Брохес, Нота Вайнгойз, Сара Каган, Даніель Маршак, Іцэк Рэзнік2.
Трохі лепш спраўляліся з эвакуацыяй у савецкі тыл творчай інтэлігенцыі і культурных каштоўнасцяў у гарадах на ўсход ад Менска. Самую дарагую частку свайго кніжнага фонду выратаваў калектыў Магілёўскай абласной бібліятэкі. He звяртаючы ўвагі на вялікую небяспеку, супрацоўнікі закопвалі кнігі ў зямлю, хавалі ў падвале, раздавалі чытачам. Дзякуючы такім старанням было захавана больш за 40 тыс. экзэмпляраў каштоўнай літаратуры. Своечасова ўправіліся гамяльчане з эвакуацыяй у жніўні 1941 г. у Пензенскую вобласць самых каштоўных кніг з калекцыі Паскевічаў (вывезена звыш 4 тыс. экзэмпляраў). Аднак і з усходніх абласцей БССР толькі нязначная частка з запланаванага была вывезена ў бяспечнае месца. He ўдалося, да прыкладу, усцерагчы неацэнную, унікальную каштоўнасць нашай культуры — крыж Еўфрасінні Полацкай, які знаходзіўся на захаванні ў Магілёўскім абласным краязнаўчым музеі.
Пакінутыя ў сценах устаноў культуры абсталяванне, розныя віды духоўных каштоўнасцяў чакаў вельмі цяжкі лёс, асабліва ў першыя дні акупацыі, калі імі маглі паводле свайго жадання распараджацца не толькі «новыя гаспадары», але і цывільнае насельніцтва. На працягу першых двух тыдняў у галоўнай ролі такіх «гаспадароў» выступала на значнай частцы захопленай у чэрвені — ліпені тэрыторыі Беларусі вайсковая адміністрацыя. Апетыты яе на культурныя каштоўнасці проста не ведалі мяжы. Такое можна сказаць і пра многіх высокага рангу афіцэраў, што не мелі аніякага дачынення да працы ўведзенага васковага праўлення. Нешта падобнае на кантроль над культурнымі каштоўнасцямі пачало ўсталёўвацца толькі з утварэннем на захопленай Вермахтам беларускай зямлі цывільнай адміністрацыі. Але гэта не датычыла раёнаў, што знаходзіліся пад кіраўніцтвам вайсковага камандавання. Прызначанаму 17 ліпеня 1941 г. указам Гітлера на пасаду
1 Літаратура і мастацтва. 2010. 7 мая. С. 11.
2 Релес Гнрш. Еврейскне советскне пнсателм Белорусснн : воспоммнання. Мннск, 2004. С. 279.
13
генеральнага камісара Генеральнай акругі Беларусь Вільгельму Кубэ (прыбыў у Менск 1 верасня) аддалі пад уладу толькі чвэртку агульнай плошчы нашага краю, пераважна землі, што да 17 верасня 1939 г. знаходзіліся пад Польшчай. У комплексе тэрмінова ажыццёўленых В. Кубэ захадаў былі і такія, якімі прадугледжвалася спыненне далейшага рабавання культурных каштоўнасцяў, вяртанне некаторых з іх назад у Беларусь. Такое ясна вынікае з падпісанага гаўляйтарам дакумента на імя імперскага міністра па акупаваных усходніх абласцях рэйхсляйтара Альфрэда Розэнберга. У дакуменце канстатуецца, што пазагадзе імперскага кіраўніка СС рэйхсміністра Генрыха Гімлера з Менска ў Германію вывезена вялікая колькасць мастацкіх вырабаў. «Я прашу, — пісаў В. Кубэ, — гэтыя каштоўныя калекцыі... ізноў аддаць у распараджэнне Генеральнай акругі Беларусь». Ім паведамлялася, якія ўжо робяцца канкрэтныя захады на месцы па ўстанаўленні нумароў вайсковых часцей, што займаліся рабаўніцтвам мастацкіх каштоўнасцяў. В. Кубэ прасіў прыслаць у Менск «нацыяналсацыяліста мастака Вілі Шпрынгера, Берлін, СВ 29, Газенхейде, 94, для рэстаўрацыі карцін, часткова бессэнсоўна пашкоджаных нажавымі ўдарамі, каб пад яго кіраўніцтвам выратаваць тое, што яшчэ можна выратаваць...
Я прашу, каб міністэрства па акупаваных усходніх абласцях зрабіла захады перад адказнымі вайсковымі ўстановамі, каб у будучым былі спынены далейшыя разбурэнні, а з віноўных сур’ёзна спагналі.
...I без таго ўжо бедная Беларусь панесла ад гэтага цяжкую страту»1.
Выкананне дадзенай просьбы сталася зусім не лёгкай справай зза ўпартага супраціву военачальнікаў Вермахта, кіраўнікоў розных падраздзяленняў СС. I наступныя звароты В. Кубэ да самых высокіх палітычных і вайсковых кіраўнікоў Германіі з просьбай вярнуць нарабаванае ў распараджэнне Генеральнай акругі Беларусь ці пакласці канец такога роду акцыям доўгі час не давалі жаданага эфекту. Але сам факт такіх зваротаў можа разглядацца як станоўчая з’ява, бо мелася мэтай не дапусціць пераўтварэння Беларусі ў дзікі, спустошаны край. Захаваць набыткі яго культуры, адметнае ад усіх суседзяў аблічча было ў інтарэсах В. Кубэ як першай палітычнай асобы гэтай часткі беларускай зямлі. Часовым ён тут не лічыў сябе. I калі на тэрыторыі ГАБ рэквізіцыя яе прадметаў культуры ажыццяўлялася не ў такіх маштабах, як у зоне вайсковага камандавання, у гэтым ёсць пэўная заслуга В. Кубэ. У гэтай жа зоне нямецкія вайсковыя ўлады пастараліся ўзяць пад свой пільны кантроль усё,
1 Нюрнбергскнй процесс над главнымн немецкнмн военнымн преступннкамн. Т. III. М., 1958. С. 584, 585.
14
што знаходзілася ва ўстановах культуры, з мэтай арганізаванага вывазу ў Германію, найперш самых дарагіх, унікальных культурных рэчаў. Іх жа аказалася багата, пра што старанна дбала не адно пакаленне зацікаўленых у культурным развіцці роднага краю людзей. Цяпер ужо значная частка гэтага багацця, як не раз здаралася ў нашай гісторыі, апынулася ў руках чужынцаў.
Заслугоўвае вялікай пахвалы, што ў гэты надзвычай цяжкі для Бацькаўшчыны час знаходзіліся людзі, не абыякавыя да яе духоўнай спадчыны. Яны стараліся ўсё, што толькі можна было, усцерагчы ад рабаўнікоў незалежна ад таго, хто імі з’яўляўся: акупанты ці асобы з ліку мясцовага насельніцтва. Сапраўдным рупліўцам у справе не толькі захавання, але і выкарыстання ва ўмовах акупацыі набыткаў духоўнай культуры паказаў сябе дырэктар і захавальнік Слонімскага краязнаўчага музея Язэп (Іосіф) Стаброўскі', стараннямі якога тут была сабрана перад вайной вялікая колькасць гісторыкаархеалагічных матэрыялаў. Асабіста самім Я. Стаброўскім музею перададзена больш за пяць тысяч прадметаў. Аднак пры ўсім яго старанні многія музейныя экспанаты, прычым найбольш каштоўныя, не захаваліся на момант уступлення Чырвонай Арміі ў Слонім.
Шмат кніг з галоўнай бібліятэкі Гродна захоўваў у сваёй кватэры яе супрацоўнік Мікалай Чарвякоўскі. «Тыя, хто яго ведаў, бралі кнігі для дзяцей, каб малыя не забывалі родную мову. Бралі кнігі і партызаны... На жаль, М. Чарвякоўскага не абмінулі сталінскія рэпрэсіі. Сёння Чарвякоўскага ўзгадваюць у бібліятэцы (абласной навуковай імя Яўхіма Карскага. —Л. Л.), як вялікага падзвіжніка і асветніка»2.
Усяляк супраціўляліся разрабаванню дарагіх, унікальных культурных каштоўнасцяў жыхары старажытнага Нясвіжа. Працяглы характар вайны з СССР выклікаў у Германіі востры дэфіцыт у каляровых металах. Дзеля набыцця іх акупанты нават загадалі дэманціраваць трубы аргана галоўнай святыні горада — касцёла, пабудаванага ў канцы XVI ст. з удзелам італьянскага архітэктара Джавані Марыя Бернардоні. Акцыя правалілася: «...нясвіжцы падрабілі даведку аб здачы гэтых труб, а іх закапалі ў зямлю. Пасля ж выгнання акупантаў вярнулі на месца». У 1944 г. у дзецішча Бернардоні «трапіў снарад. Ад гэтага загарэліся драўляны купал і дах. Пажар загасілі, але верхняя частка фрэсак пакрылася куродымам. Было вырашана адразу ж пачаць аднаўленчыя работы. Пачалі збіраць па горадзе ды навакольных вёсках неабходныя сродкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
