Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
§ 2. Школа не скарылася перад суровымі выпрабаваннямі
Шмат у чым адметным ад папярэдняга стаў 1942/43 н. г. Моцна паўплывалі на гэта перш за ўсё актывізацыя партызанскага руху, зза чаго давялося зачыніць шэраг школ, а таксама непрадбачаныя для Вермахта няўдачы на нямецкасавецкім фронце. Аднак і ў гэтых умовах са згоды акупацыйных уладаў вялася шырокая агітацыя ў на
1 Беларуская газэта. 1942. 13 жніўня.
63
родзе за неабходнасць і надалей усяляк развіваць беларускую школу як найважнейшы сродак узгадавання дзяцей да жыцця ў «Новай Еўропе». Узмацненне такога роду агітацыі цалкам апраўдвалася характэрнай таму часу сітуацыяй. Hi для каго не з’яўлялася сакрэтам, што пашырэнне партызанскага руху на Беларусі, кіраўнікі якога катэгарычна не пагаджаліся з навучаннем дзяцей у створаных з дазволу акупантаў школах, рэальна пагражала рэзкаму звужэнню ўсёй адукацыйнай працы, чаго не маглі не прадбачыць у органах нямецкага цывільнага кіраўніцтва і самі настаўнікі. Таму, каб не адбіць у бацькоў жадання пасылаць сваіх дзяцей у школу, даводзілася весці сур'ёзную вусную і пісьмовую растлумачальную працу па раскрыцці яе ролі ў жыцці народа. Пераканаўча паказана гэта ўжо ў раней цытаваным артыкуле К. Адамчыка: «Добрая школа на вёсцы і настаўнік, якога паважае ўся ваколіца, былі здаўна гонарам у сялянаў. Бо школа й настаўнік узгадоўваюць ня толькі добрых і спрактыкаваных памагаючых у гаспадарцы, але й разьвіваюць у дзяцей лепшыя чалавечыя якасьці, якіх часам не дае сям’я, прывучаюць дзяцей думаць над рэчамі і зьявамі ды шырэй глядзець на жыцьцё. Школа — сьветач на вёсцы, да якога цягнуцца позіркі ня толькі маладых, але й старых. Яна сваймі культурнымі ўплывамі на вёску спрычыняецца далейшаму нацыянальнаму й культурнаму развою і арганізаванасьці нашага беларускага сялянства».
Адметным для 1942/43 н. г. з’явілася ўвядзенне ў першых класах навучання на лацінскім алфавіце. 3 гэтай мэтай яшчэ да пачатку заняткаў для настаўнікаў былі прыведзены ў валасцях курсы. Своечасова паклапаціліся і пра падрыхтоўку лемантара на лацінцы. Пераход на яе лягчэй адбываўся ў заходняй частцы Генеральнай акругі Беларусь, паколькі многія з настаўнікаў у міжваенны перыяд паканчалі польскамоўныя навучальныя ўстановы.
Са згоды і пры ўсебаковай падтрымцы мясцовых цывільных уладаў вялося — і даволі паспяхова—змаганне з польскім уплывам на стан адукацыі. Давалася гэта не так проста, бо сярод палякаў, асабліва настаўніцтва, было дастаткова асобаў, добра дасведчаных у тым, як з дапамогай сваіх нацыянальных школ яны руйнавалі культурную самабытнасць маладых пакаленняў карэннага насельніцтва «ўсходніх крэсаў». Жаданне праводзіць такую лінію было ў многіх і ў гады акупацыі. На гэты раз нічога не атрымалася.
Перавод у новым 1942/43 н. г. амаль усіх польскіх школ заходніх раёнаў ГАБ на беларускую мову быў цалкам абгрунтаваным, таму што бальшыня іх вучняў належала не да польскай, а да беларускай нацыянальнасці, чаго не жадалі разумець тыя, хто на гэтай тэрыторыі ў першы год акупацыі займаўся закладкай сістэмы адукацыі. Даючы ацэнку праведзенай да пачатку 1942/43 н. г. моўнай трансфармацыі пачатковых школ, непасрэдны сведка тых падзей
64
Хведар Нюнька’ (жыў у Мастах) пісаў: «Адбыўся моцны патрыятычны ўздым беларусаў, патрыётаў Бацькаўшчыны. Я ўпершыню тут зразумеў, што з’яўляюся беларусам. Родная мова не польская, якой я дагэтуль карыстаўся, а беларуская»2. He сумняваюся, што такое станоўчае патрыятычнае ўзрушэнне адбылося б і з сучаснымі школьнікамі нашай краіны, калі б чужую рускую мову ў яе навучальных установах замянілі беларускай. Вось толькі бяда, што сярод палітычнага кіраўніцтва, інтэлігенцыі няма крытычнай масы людзей, здольных на здзяйсненне такой нацыянальнапатрыятычнай акцыі. Дзяржаўная палітыка русіфікацыі амаль дашчэнту вынішчыла здаровае этнічнае ядро беларускай нацыі.
Навязаная акупантамі беларускаму народу, найперш інтэлігенцыі, у т. л. і педагагічнай, ідэя «Новай Еўропы» абумовіла неабходнасць знаёміць яго з найважнейшымі дасягненнямі гэтага кантынента ў розных сферах духоўнай творчасці і, безумоўна, у адукацыйнай. А ў ёй было нямала чаго павучальнага для беларускага настаўніцтва, з чым не даводзілася яму азнаёміцца за савецкім часам. 3 немалой колькасці матэрыялаў на гэтую тэму выберам артыкул «Індывідуальны й грамадзкі элемент у ўзгадаваньні» (пад зусім неразборлівым крыптаніма1м. — Л. Л). Ен амаль цалкам прысвечаны разгляду педагагічных канцэпцый Захаду, і толькі два абзацы маюць дачыненне да праблем навучання і выхавання на Беларусі. Але і гэтых абзацаў зусім дастаткова, каб бачыць, у якім кірунку павінна была ажыццяўляцца тут праца: «Беларускі народ перажываець эпоху вялікага пералому. Ён выходзіць з кругу ўсходняга палітычнакультурнага жыцьця і далучаецца да заходняга. У гэтым часе беларуская педагогіка павінна напружыць усе свае сілы, каб гэны пераход зрабіць ня толькі лягчэйшым, але й арганічным, г. зн. каб беларускі народ арганічна зьліўся з заходняй культурай.
У часах гістарычных пераломаў кажны народ, які мае ў сябе жыцьцёвыя сілы, бярэцца насамперш за ўзгадавальныя праблемы, каб пры дапамозе іх падрыхтаваць сваё маладое пакаленьне да новага жыцьця. Ступень зацікаўленьня гэтымі праблемамі сьведчыць аб ступені падрыхтовы нацыянальнага правадырства да разьвязаньня нацыянальных задач. Удачы й дасягненьні ў тых ці іншых гістарычных падзеях залежаць ад нутраное вартасьці адзінак і народу. Узняць гэтую вартасьць можнатолькі праз узгадаваньне. Усе тыя, каго доля паклікала да працы ў гэтым кірунку, павінны ісьці разам да гэтае мэты, паводле апрацаванай сістэмы»3.
1 Зараз узначальвае Таварыства беларускай культуры ў Літве.
2 Літаратура і мастацтва. 2001. 6 ліпеня. С. 8.
3 Беларуская газэта. 1942. 24 верасня.
65
Зместам такога артыкула і падобным да яго нельга было не прыцягнуць увагі грамадскасці да ўзгадавання маладых пакаленняў, забыўшыся наўсю складанасць, нявызначанасць перспектыў жыцця пад акупацыяй. Данесці сэнс гэтай няпростай нават і ў мірны час праблемы да свядомасці шырокага кола людзей, вызначыць шляхі яе развязвання стала намнога лягчэй дзякуючы арганізацыі выдання са студзеня 1942 г. часопіса «Беларуская школа». Пастараўся ж пра гэта сам кіраўнік Інспектарыяту беларускіх школ пры Генеральным камісары Беларусь I. Сівіца. Друкаваўся часопіс у Вільні кірыліцай і лацінкай. Прызначаўся не толькі для настаўнікаў, але і вучняў. Яго перыядычнасць: адзін раз у два месяцы. У ім змяшчаліся «пераважна праблемныя артыкулы па пытаннях нацыянальнага выхавання, адукацыі, метадычныя матэрыялы, пачатковыя звесткі з розных галін ведаў, распараджэнні акупацыйных улад у галіне народнай асветы»1. У снежні 1942 г. быў выдадзены апошні (шосты) нумар часопіса. 3 новага года па гэтай жа тэматыцы пачаў выходзіць часопіс «Школа і жыцьцё». Выданне некалькіх нумароў часопіса «Школьнік» наладзілі ў Барысаве. «Апрача гэтага, пры Галоўным школьным інспектараце працавала беларуская навуковатэрміналагічная камісія, якая да паловы 1942 г. ужо мела апрацаваны спіс матэматычнай тэрміналогіі ды рассылала ў школы»2.
Каб мець яшчэ большы ўплыў на культурнаасветніцкае жыццё, 14 ліпеня 1942 г. Генеральны камісар Беларусі В. Кубэ прызначыў доктара Яхіма Скурата за рэферэнта беларускіх школьных спраў пры Генеральным камісарыяце Беларусь, а інжынера Івана Касяка «за рэферэнта ад спраў культуры»3. Але і гэтага палічылі недастатковым, таму ўжо ў наступным месяцы Я. Скурат стаў выконваць функцыі Галоўнага школьнага інспектара пры названым камісарыяце, замяніўшы на дадзенай пасадзе ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага. Прычына такой замены палягала ў тым, што апошні трывала стаяў на нацыянальнанезалежніцкай пазіцыі, выступаў за карэнную беларусізацыю сістэмы адукацыі. Такі радыкалізм не маглі прыняць акупанты.
Пастаўленыя перад школай на 1942/43 н. г. далёка не лёгкія задачы патрабавалі актывізацыі ўдзелу ў іх развязванні Беларускай народнай самапомачы. 1 там, дзе яе структуры з усёй сур’ёзнасцю падышлі да гэтай справы, вынікі былі станоўчымі. Асабліва задаволенымі працай актывістаў народнай самапомачы засталіся баранавіцкія настаўнікі. У 1942/43 н. г. у Баранавіцкай акрузе
1 ЭГБ.Т. І.С. 422.
2 Наша слова. 1993. 24 лютага.
3 Беларуская газэта. 1942. 1 жніўня.
66
працавала 425 беларускіх народных школ, у якіх 1226 настаўнікаў навучалі 53,6 тыс. дзяцей. У саміх Баранавічах, акрамя 8 такіх школ, функцыянавалі яшчэ трохгадовая медыцынская школа сясцёр, акушэрак, фельчараў і фармацэўтаў, мастацкая школа з музычным аддзелам, чатырохгадовая адміністрацыйнагандлёвая школа, тэхнічная школа, прагімназія і матуральныя (выпускныя) курсы. 3 навучальных устаноў гэтай акругі варта яшчэ адзначыць чатырохгадовую настаўніцкую семінарыю ў Нясвіжы, трохгадовую земляробскую школу ў Сваяцічах, чатырохгадовую тэхнічную школу з тэхнічным аддзелам у Клецку. У Баранавічах і Нясвіжы праведзены шасцімесячныя курсы, якія падрыхтавалі для школ больш за 400 настаўнікаў. 3 мэтай павышэння кваліфікацыі настаўнікаў былі арганізаваны два спецыяльныя курсы. Трохмесячныя бухгалтарскія курсы наведвала больш за 500 слухачоў. Падрыхтоўка шафёраў вялася на двух шасцітыднёвых курсах. За кошт уласных сродкаў у акрузе быў выдадзены беларускі лемантар «Зорка»'.
Станоўчых вынікаў у працы дамагаліся актывісты народнай самапомачы і іншых акруг, што павышала аўтарытэт гэтага грамадскага добраахвотнага аб’яднання ў вачах педагагічных калектываў. Таму, калі ўвосень 1942 г. у Слоніме адбываўся агульны сход настаўнікаў, яны прынялі рашэнне, каб кожны з іх стаў актыўным сябрам Беларускай народнай самапомачы2.
Як вынікае з вышэйсказанага, і ў чарговым 1942/43 н. г. рабілася нямала дзеля нармальнага функцыявання школ. У ім, як і ў першы навучальны год, адной з самых складаных, цяжка вырашальных задач з’яўлялася ўкамплектаванне школ настаўніцкімі кадрамі з улікам строгіх патрабаванняў да іх нямецкіх уладаў. Кіраўнікі асветы ўсяляк імкнуліся не дапусціць ў школы да працы тых з іх, хто ў даваенны час стаяў на цвёрдых прасавецкіх пазіцыях, не прызнаваў прынцыпаў і метадаў нацыянальнага ўзгадавання. Пры ўкамплектаванні школ настаўніцкімі кадрамі прапаноўвалася прытрымлівацца, як пісаў інспектар асветы Барысаўскай акругі У. Гуцька, такога падыходу: «За патрэбных, — першым чынам уважаліся людзі, якія самі або іхныя бацькі ці дзеці пакутавалі за вялікія ідэі нацыяналізму, за ідэі вызваленьня Бацькаўшчыны ад чужынца, ці тыя, што цішком балюча зносілі нацыянальны ўціск бальшавізму і польскага панства, росьцячы ў сваім набалелым сэрцы надзеі на хуткае прыйсьцё шчасьлівае будучыні; за патрэбных уважаліся і тыя, што чакалі подыху новага сацыяльнапалітычнага кірунку, творчая ініцыятыва якіх была зьняважанай і прыдушанай
КНІГІ ОНЛАЙН
