Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Увядзенне такой жорсткай адказнасці за парушэнне ўсталяванага акупантамі рэжыму ў сферы адукацыі, несумненна, дала жаданыя для іх вынікі. У справаздачы інспектарыяту беларускіх школ пры Генеральным камісары Беларусі аб працы школ за 1941/42 н. г. не зафіксаваны якіянебудзь істотныя парушэнні гэтага рэжыму. Як станоўчае адзначана, што праца настаўнікаў у школе, у параўнанні з той, якой яна была ў савецкі час, «стала куды цікавей, лягчэй: настаўнікі не адчуваюць над сабой жыдоўскабальшавіцкага прыгнечання». Калі ж якіянебудзь цяжкасці і ўзнікалі ў працы школы, дык гэта «перашкоды з боку польскіх элементаў (Ліда, Вілейка), бандытызм і партызаншчына...» К канцу года шмат польскіх настаўнікаў за іх апалячванне беларускіх дзяцей паздымалі з працы2.
Дзеля аб’екгыўнасці нелыа не адзначыць вялікай зацікаўленасці да стану адукацыі непасрэдна самога камісара Генеральнай акругі
1 3 асабістага архіва гісторыка Вольгі Сафонавай.
2 Тамсама.
59
Беларусь В. Кубэ. Менавіта з яго дазволу ў снежні 1941 г. адбылася канферэнцыя акруговых і раённых інспектараў, на якой разглядалася шырокае кола самых надзённых пытанняў працы школы. В. Кубэ былі добра вядомы дзеянні партызан па зрыве заняткаў у школах ужо ў канцы першага навучальнага года. Разумелася, што такія дзеянні набудуць яшчэ больш маштабны характар ў чарговым навучальным годзе. Таму, выступаючы ў час пасяджэння Беларускай народнай самапомачы, якое адбывалася ў канцы чэрвеня ці 1 ліпеня 1942 г., гаўляйтар з усёй рашучасцю заявіў, «што прымусовае навучаньне павіннабыцьужыцьцёўленае на 100 працэнтаў»1. Як няцяжка зразумець, у гэтых словах было больш палітыкі, чым рэальнасці, бо партызаны ў зонах свайго ўплыву зусім не збіраліся дапусціць функцыянавання ў новым навучальным годзе школ акупацыйнага ўзору. I так было ў сапраўднасці.
Ужо на самай ранняй стадыі арганізацыі акупацыйнай сістэмы выхавання і навучання дзяцей на парадку дня з’явілася пытанне пра выкладанне ў школах рэлігіі ў якасці самастойнага прадмета. Ініцыятыва зыходзіла ад педагагічных калектываў не толькі польскіх, але і беларускіх школ заходніх раёнаў Генеральнай акругі Беларусь, дзе да вайны выкладаўся такі прадмет. Настаўніцтва цэнтральнай і ўсходняй частак акругі выяўляла поўную індыферэнтнасць да гэтага пытання, бо ў савецкіх школах калі штонебудзь вучням і гаварылася пра рэлігію, дык толькі ў плане атэізму. Сфармуляваная кіраўніцтвам Генеральнай акругі Беларусь пазіцыя па дадзеным пытанні была такая: выкладанне рэлігіі не з’яўляецца справай гаспадарства, а справай царквы. Прымус да вывучэння закона Божага павінен карацца. Гэтае ж кіраўніцтва прапанавала пры арганізацыі рэлігійнага выхавання не забывацца на дзяцей магаметанскай веры і, несумненна, мела рацыю, бо ў міжваенныя гады такое бесперашкодна практыкавалася ў Заходняй Беларусі.
У справе арганізацыі адукацыі многае высветлілася пасля таго, як позняй восенню 1941 г. у Менску адбылася Усеагульная канферэнцыя школьных інспектараў. Ініцыяваў і праводзіў яе Галоўны школьны інспектар, ксёндз цвёрдай беларускай арыентацыі Вінцук Гадлеўскі. Найбольш актыўна за панаванне ў навучальнавыхаваўчым працэсе школ беларускага духу выступалі інспектары з былой Заходняй Беларусі, якім цяпер даводзілася штодзённа стрымліваць магутны польскі ўплыў на сферу адукацыі. Акурат гэтым інспектарам у найбольшай ступені і абавязана створаная пад эгідай акупантаў беларуская школа сваім рашучым паваротам да нацыянальнага інтарэсу Бацькаўшчыны. У той жа час шчырыя прыхільнікі яго меліся і сярод кіраўнікоў, настаўнікаў школ
1 Голас вёскі. 1942. 2 ліпеня.
60
на тэрыторыі колішняй Савецкай Беларусі ў яе давераснёўскіх адміністрацыйных межах 1939 г., бо ў іх памяці працягвалі захоўвацца прагрэсіўныя ідэалы міжваеннай беларусізацыі.
На стане адукацыі ў першыя часы яе закладкі ў акупаванай Беларусі пазітыўна адбіўся прыход сюды на кіраўнічыя пасады высокакваліфікаваных арганізатараўпедагогаў, прычым непахіснай нацыянальнай арыентацыі. Сярод іх быў і Радаслаў Астроўскі, які ў жніўні 1941 г. узначаліў аддзел народнай асветы Менскай акругі. Педагагічны досвед ён меў вельмі багаты: выкладчык Менскага настаўніцкага інстытута (19151917 гг.), арганізатар і першы дырэктар беларускай гімназіі ў Слуцку (1917 г.), дырэктар Віленскай беларускай гімназіі (19241936 гг.). Толькі вось працаваць на гэтай надзвычай адказнай на той час пасадзе доўга не давялося: у кастрычніку 1941 г. прызначылі бургамістрам Смаленска.
У станаўленні, самой дзейнасці сістэмы адукацыі ў межах ГАБ адразу ж узніклі сур’ёзныя тэрытарыяльныя адрозненні. У той частцы яе, дзе да 17 верасня 1939 г. функцыявала савецкая ўлада, праблема развязвалася значна прасцей. А вось на захад ад гэтай часткі адразу ж давялося сутыкнуцца з даволі сур’ёзнымі канфліктамі паміж стваральнікамі беларускіх і польскіх школ. Прыхільнікі апошніх ставілі за мэту ледзь не цалкам аднавіць (галоўным чынам у моўным плане) тут адукацыю, што існавала да 17 верасня 1939 г., зусім не ўлічваючы выкліканых фашысцкай акупацыяй карэнных перамен у поглядах на нацыянальны фактар у дадзенай сферы духоўнага жыцця.
3 незвычайнай упартасцю ішла барацьба за польскую школу ў Лідскай і Вілейскай акругах. I, як высветлілася, недарэмна! У канцы 1941 г. у іх з агульнай колькасці школ прыкладна палова ў якасці рабочай мовы выкарыстоўвала польскую. Галоўная прычынатакога становішча не ў недахопе беларускамоўных настаўнікаў, а ў вялікім старанні польскіх дзеячаў не выпусціць зпад свайго кантролю гэтую важкую і ва ўмовах акупацыі сферу духоўнага жыцця. Некаторыя беларускія сем’і, не будучы ўпэўненымі ў рэальнасці навучаць сваіх дзяцей на роднай мове, пасылалі іх у польскамоўныя школы. Гэта быў вельмі стратны варыянт, бо вучыць дзяцей у чужой мове, нават і блізкароднаснай, г. зн. калечыць іх, рабіць няздольнымі быць выразнікам нацыянальнага духу. Такое не з’яўлялася сакрэтам для многіх далучаных да арганізацыі школ беларусаў. Ім не без дапамогі мясцовай нямецкай адміністрацыі ўдалося ў належнай ступені ўтрываліць нацыянальны пачатаку сістэме адукацыі. У межах Генеральнай акругі Беларусь ужо ў першым навучальным годзе дзеці яе карэннага насельніцтва ўзгадоўваліся ў пераважнай бальшыні ў адпаведнасці з культурнамоўнымі традыцыямі роднай зямлі, што так рэдка да гэтага было ў яе гісторыі.
61
У заснаваных няпоўных сярэдніх агульнаадукацыйных школах наша моладзь не толькі навучалася чытаць і пісаць, лічыць да пяцісот, але і набывала значны аб’ём ведаў па прыродазнаўчых і гуманітарных дысцыплінах. I што вельмі важна, не лішнім будзе яшчэ раз падкрэсліць, у агульнаадукацыйных і ва ўсіх астатніх тыпах навучальных устаноў ГАБ навучанне і выхаванне будаваліся выключна на беларускай мове, прычым паводле правілаў, якіх прытрымліваліся да прыняцця ў жніўні 1933 г. пастановы Савета народных камісараў БССР «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу» (жнівень 1933 г.). Дарэчы, гэты прапанаваны савецкімі ўладамі яўна скіраваны на русіфікацыю беларускай мовы правапіс не быў прыняты да верасня 1939 г. пісьменніцкай інтэлігенцыяй, нацыянальным перыядычным друкам, навучальнымі ўстановамі Заходняй Беларусі. Вяртанне ў школы акупаванай Беларусі данаркамаўскага правапісу адбывалася мірна, спакойна, без усякага супраціву з боку настаўнікаў, вучняў і іх бацькоў.
Прыведзеныя вышэй матэрыялы даюць дастаткова падстаў сцвярджаць, што фашысцкая акупацыя не пазбавіла беларускіх дзяцей магчымасці атрымліваць адукацыю, прычым такую, што будавалася ў максімальнай ступені з улікам гістарычных, нацыянальнакультурных традыцый. Многім і бацькам, і настаўнікам гэта прыносіла сапраўдную радасць, хацелася, каб і надалей нішто не перашкаджала пасылаць дзяцей у школу. Пэўныя ж сумненні дагычнатакой магчымасці меліся, асабліва ў насельніцтва, педагагічных калектываў тых мясцовасцяў, дзе пачынаў разгортвацца партызанскі РУ*
Вынікі першага навучальнага года сталі ледзь не самай актуальнай тэмай для перыядычнага друку. Далучаныя да арганізацыі народнай асветы асобы ўсяляк усхвалялі яе дасягненні, дапускаючы і перабольшванні. He шкадаваў эпітэтаў інспектар асветы Барысаўскай акругі Уладзімір Гуцька, пішучы: «...ніводзін бальшавіцкі навучальны год не можа стаць упоравень із нашым першым навучальным годам, з годам, дзе заміж жыдоўскага інтэрнацыяналізму, заміж марксысцкаленінскасталінскага блуду, кіраўнічым быў беларускі нацыяналізм, сіла праўды й цана чалавечае годнасьці». Аўтар у захапленні, што назіраецца поўны адыход «ад савецкае сыстэмы навучаньня», усталёўваецца яснае ўсведамленне «свайго гістарычнага права на самастойнае існаваньне (нібыта Беларусь у той час, калі пісалася гэта, не знаходзілася пад нямецкай акупацыяй?! —Л. Л), права на нацыянальны гонар беларуса...» Некалькі перабольшваў У. Гуцька і тады, калі сцвярджаў наступнае: «Беларускае настаўніцтва шчасьлівае сяньня тым, што пасьля доўгіх год калечаньня й няволі лучыла якраз яму шчасьце быць абуджальнікам нацыянальнае сьведамасьці ў маладых душах
62
нашага вучнёўства, шчасьце браць удзел у вялікім нацыянальным адраджэньні свае Бацькаўшчыны»1, бо ўсё гэта немагчымае, калі асноўным яе гаспадаром з’яўляліся не самі беларусы, а акупанты. Як бачым, спрэчнага нямала ў прыведзенай цытаце.
I ўсё ж неабходна прызнаць прысутнасць вялікага задавальнення ў шырокіх колах грамадства, што ўсталяваны ў акупаванай Беларусі палітычны рэжым не забараняў выхоўваць у яе школах дзяцей у нацыянальнапатрыятычным духу, што ахвотна выкарыстоўвала ўлюбёнае ў свой край настаўніцтва. Значэнне працы ў такім напрамку вельмі правільна вызначана ў артыкуле Кастуся Адамчыка «Школа й настаўнік», змешчаным у газеце «Голас вёскі» (27 верасня 1942 г.). У ім можна прачытаць такое: «Розум, узбагачаны навукай і нацыянальным узгадаваньнем, лучыць народ у вадзінае цэлае, загартоўвае ягоную волю й самаахвярнасьць у змаганьні за сваю нацыянальную незалежнасьць і эканамічны дабрабыт. Восьжа нашая маладая беларуская школа й павінна ўзгадаваць гэтыя якасьці ў нашых дзяцей».
Пры гэтым К. Адамчык, як і многія іншыя прадстаўнікі нацыянальнай інтэлігенцыі, найбольшую надзею ўскладаў на жьгхароў сельскай мясцовасці, што відаць з яго наступных слоў: «Чужынцы розных часоў і ўсялякіх палітычных кірункаў імкнуліся сьцерці з нашае беларускае вёскі ейнае нацыянальнае аблічча. Восьжа народны настаўнік мусіць цяпер дапамагчы адрадзіць гэтую нацыянальную душу й цела нашае вёскі, яе духовую і матар’яльную культуру. He варочацца да лапця... а старанна вывучаць усё багацьце нашае сапраўднае й высокае культуры». Запярэчыць аўтару ў чымнебудзь ніяк не выпадае. Калі ў нашым краі загаспадарылі нямецкія акупанты, ролю нацыянальнага фактару ў этнічным выжыванні яго карэннага насельніцтва ніяк нельга было недаацэньваць.
КНІГІ ОНЛАЙН
