Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
3 Тамсама.
54
палітыцы фашысцкай Германіі ў гэтым пытанні. У цытаваным дакуменце зафіксавана наступнае: «Для жыдоў не ўстанаўліваецца ніякага абавязковага навучаньня. Жыдоўскія школы нельга арганізоўваць»1.1 гэта дырэктыва строга выконвалася. Іх не толькі не арганізоўвалі, але і не бралі яўрэйскіх дзяцей у школы з беларускай ці польскай мовамі навучання, баючыся адказнасці перад нямецкай адміністрацыяй.
Прыкладна ў гэты ж час за подпісам генеральнага камісара Беларусі В. Кубэ была прынята і пастанова «Часовы школьны парадак», выразна скіраваная на абарону нацыянальнага інтарэсу карэннага насельніцтва, што добра вынікае з наступных слоў: «Дбаньне аб беларускай культуры, звычаях і асьвеце з’яўляецца адной з істотных задач школаў Генеральнага прастору Беларусі. Іншыя народнасьці, як палякі і расейцы, якія жывуць на гэтым жыццёвым прасторы, павінны засвойваць беларускую культуру... Выкладаньне ў школах будзе ў беларускай мове»2.
Напачатку акупанты прыхільна ставіліся да арганізацыі польскамоўных школ на той частцы Генеральнай акругі Беларусі, што да 17 верасня 1939 г. знаходзілася ў складзе Другой Рэчы Паспалітай. Аднак і іх дзейнасць не павінна была ажыццяўляцца ў поўным адрыве ад беларускага нацыянальнага інтарэсу. «У мясцовасьцях, — адзначалася ў «Часовым школьным парадку», — якія заселены польскаю меншынёю, павінны быць у школах у кожнай клясе не менш 6 гадзін на тыдзень заняткаў пабеларуску». Нельга абмінуць увагай і такое месца ў гэтым дакуменце: «Кожнае злоўжываньне школы ў мэтах агітацыі польскай меншыні будзе цяжка карацца, бо жыцьцёвы прастор Беларусі ёсць перш за ўсё для беларускага жыхарства»3. Без такой падтрымкі акупантамі беларусаў яны не адважыліся так упарта змагацца з магутным польскім уплывам на адукацыю на тэрыторыі яшчэ зусім нядаўніх «усходніх крэсаў».
Выключна вялікую ролю ў агітацыі бацькоў за пасылку дзяцей у школу, за арганізацыю ў іх навучальнавыхаваўчага працэсу ў духу нацыянальных традыцый адыграў перыядычны друк. Па гэтай лёсавызначальнай у любым становішчы праблеме выступалі самыя аўтарытэтныя ў беларускім грамадстве асобы і, зразумела, найчасцей за ўсё самі кіраўнікі сістэмы адукацыі, настаўнікі, вучоныяпедагогі. 3 ліку апошніх таксама нямала хто даў згоду працаваць у адчыненых акупантамі навучальных установах, актыўна
1 3 асабістага архіва гісторыка Вольгі Сафонавай.
2 Тамсама.
3 Тамсама.
55
ўключыўшыся ў працу, паставіўшы перад сабою мэту выпрацаваць такія метады і прыёмы навучання і выхавання, якія зрабілі б маладыя пакаленні беларусаў здольнымі лёгка інтэгравацца ў жыццё «Новай Еўропы». Дзеля шырокага і аператыўнага распаўсюджвання сваіх поглядаў такія вучоныя не маглі не выкарыстаць спаўна магчымасці перыядычнага друку.
Разумеючы вялікую ролю адукацыі ва ўсіх жыццёвых сітуацыях чалавека, удзел у яе арганізацыі пажадала ўзяць нямала і добра вядомых у краіне прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі. Так, абавязкі інспектара школ Слуцкага павета выконваў выпускнік Менскага педінстытута (1936 г.), беларускі паэт Лявон Случанін (сапр. Шпакоўскі). Да вайны ён паспеў пасядзець у сталінскіх лагерах, а датэрмінова вызваліўшыся зза адсутнасці віны, папрацаваць за настаўніка Слуцкага педвучылішча. Высокім аўтарытэтам сярод педагагічнай інтэлігенцыі карыстаўся дзякуючы не толькі добрай прафесійнай дасведчанасці, але і плённай, насуперак цяжкім варункам нямецкай акупацыі, працы на ніве беларускага прыгожага пісьменства.
Аднак ніхто не зрабіў такога вялікага ўкладу дзеля набыцця адукацыяй масавага характару, як само шараговае настаўніцтва, нізавыя звёны мясцовай цывільнай адміністрацыі, маючы непасрэдны дотык з бацькамі і вучнямі. У гэтых зусім не простых умовах настаўнікі не разгубіліся, занялі правільную пазіцыю. Яны з вялікім энтузіязмам і жаданнем выкарысталі дадзенае акупантамі беларускаму народу права навучаць сваіх дзяцей роднай мове і сталі актыўна ўдзельнічаць у арганізацыі школ.
Згодна з афіцыйнымі данымі, у 1941/42 н. г. навучанне дзяцей ва ўсіх акругах ГАБ вялося ў 3050 школах. Заняткі ў іх наведвала 278,8 тыс. вучняў. Колькасць неахопленых школамі дзяцей склала 37,6 тыс. 3 агульнага ліку школ беларускіх было 2802, польскіх — 334, літоўскіх — 14'.
Такім чынам, ужо ў першы навучальны год, калі сітуацыя на савецканямецкім фронце яшчэ сур’ёзнай пагрозы не ўяўляла для Германіі, адукацыя на Беларусі пайшла зусім не тым шляхам, якім жадалі фашысцкія вярхі будаваць гэтую сферу на акупаванай савецкай тэрыторыі. «Мясцовае насельніцтва, — заяўляў сам фюрэр Трэцяга рэйха, — належыць утрымліваць на як мага ніжэйшым узроўні культуры. Школы дапушчальныя толькі на пачатковым узроўні (на Беларусі ж побач з імі функцыянавалі ў першы навучальны год і сямігадовыя. —Л. JI.), пры гэтым не трэба ўводзіць абавязковага школьнага навучання. Уменне чытаць і пісаць — увогуле шкоднае,
1 3 асабістага архіва гісторыка Вольгі Сафонавай.
56
бо дае магчымасць больш светлым галовам спазнаваць гісторыю, a значыць, даходзіць і да палітычнага мыслення, якое магло б сваім вастрыём павярнуцца супраць Германіі»1. Заяўлена нібыта зусім не для Беларусі. I калі погляд Гітлера на адукацыю не прыжыўся на тэрыторыі ГАБ, заслуга, вядома ж, не яе кіраўніцтва, а нейкіх іншых сіл. I, як няцяжка здагадацца, гэтыя сілы былі беларускай нацыянальнай арыентацыі, пазней ахрышчаныя бальшавіцкімі ідэолагамі ганебным тэрмінам калабаранты.
У першы навучальны год працу ў школах забяспечвалі 10 426 настаўнікаў, з якіх вышэйшую педагагічную адукацыю мелі 806 чалавек, вышэйшую непедагагічную — 243, незакончаную вышэйшую — 740. Нацыянальны склад настаўнікаў быў такім: беларусаў 8695, палякаў — 1366, расейцаў — 189, іншых — 1762. Звяртае ўвагу даволі значная колькасць настаўнікаў рускай нацыянальнасці. Сярод іх магло быць і нямала ўраджэнцаў зза межаў Беларусі, якім не ўдалося эвакуявацца на ўсход. Каб мець так патрэбны ў гады акупацыі заробак, яны пастараліся авалодаць беларускай мовай і сталі выкладаць на ёй у школах. Да настаўнікаў рускай нацыянальнасці, як і ўсіх астатніх, за некаторым выключэннем толькі польскага паходжання, у кіраўніцтва інспектарыяту беларускіх школ пры Генеральным камісарыяце Беларусь не мелася якіхнебудзь сур’ёзных прэтэнзій. Наадварот, у справаздачы за 1941/42 н. г. дадзена іх дзейнасці такая станоўчая характарыстыка: «Нягледзячы... на цяжкасці настаўнікі самааддана працуюць на карысць Бацькаўшчыны, узгадоўваючы дзяцей у новым духу Эўропы...»3. Тлумачылася гэта тым, што пры ўладкаванні настаўнікаў на працу ў школы асаблівая ўвага звярталася на тое, каб сюды не трапілі людзі, шкодныя, паводле мерак акупацыйнай улады, для беларускага школьніцтва. Калі ж такое здаралася, іх адразу здымалі з працы.
Мала дзе даводзілася пераадольваць такія цяжкасці з арганізацыяй школьнай справы, як у Менску, хаця тут знаходзіліся службы па яе кіраванні, мелася дастатковая колькасць педагагічнай інтэлігенцыі, прычым даволі высокай кваліфікацыі. Абумоўліваліся такія цяжкасці страшэнным разбурэннем горада, заняццем школьных будынкаў рознымі вайсковымі і цывільнымі арганізацыямі і ўстановамі для сваіх патрэб. Аднак нягледзячы на ўсё гэта «гарадскому аддзелу асветы пры Менскай гарадской управе ўдалося здабыць неабходныя будынкі ды ў кастрычніку 1941 г. урухоміць
1 Цыт. па: Настаўніцкая газета. 1996. 3 ліпеня.
2 3 асабістага архіва гісторыка Вольгі Сафонавай.
3 Тамсама.
57
12 народных школаў — на 6000 вучняў». Агульная ж колькасць жыхароў Менска на той час складала 100 тыс.1
Вышэй пададзеныя статыстычныя звесткі пра кантынгенты вучняў і колькасць настаўнікаў датычаць толькі Генеральнай акругі Беларусь, на якую даводзілася чвэрткатэрыторыі даваеннай БССР. Значыцца, прыведзеныя звесткі зусім не сведчаць пра недастатковае развіццё адукацыі. Таму ніяк нельга пагадзіцца з міністрам асветы БССР Платонам Саевічам (19471951 гг_), які так пісаў пра стан асветы ў перыяд нямецкай акупацыі: «Звыш 1800 тысяч беларускіх дзяцей, юнакоў і дзяўчат страцілі магчымасць вучыцца. Шмат настаўнікаў, якія не паспелі эвакуіравацца, асталося без работы, было асуджана на голад, холад, выміранне»2. Страцілі магчымасць вучыцца толькі дзеці, што пражывалі ў партызанскіх зонах. Гэтакае ж можна сказаць і толькі пра настаўнікаў такіх зонаў. Абсалютная ж бальшыня тых, што жылі на тэрыторыі, якая знаходзілася пад акупацыйнай уладай, найчасцей ішлі на працу ў школы, каб мець нейкі заробак. I датычна сферы адукацыі ў многім прыймальна ўзважаная выснова гісторыка Уладзіміра Кузьменкі: «У гарадах і рабочых пасёлках вельмі многія маглі выжыць толькі ўладкоўваючыся на прадпрыемствы і ва ўстановы, што працавалі на акупантаў. Захопнікі прымушалі рабіць гэта і сілай»3.
Апошнюю ўжываць у дачыненні да настаўнікаў не мела асаблівай патрэбы зза дастаткова вялікай колькасці іх на акупаванай тэрыторыі Беларусі. 3 тых, хто да вайны працаваў у школах Беларусі, у савецкі тыл удалося эвакуяваць прыкладна 7000 чалавек. Гэтыя даныя прывёў сакратар ЦК КП(б)Б па прапагандзе Ціхан Гарбуноў на V пленуме ЦК КП(б) Беларусі, які праходзіў у лютым 1943 г. у Маскве4. He выключана, што агучаная на ім лічба завышаная, паколькі ўсур’ёз пра арганізацыю эвакуацыі цывільнага насельніцтва паклапаціліся толькі ва ўсходніх раёнах Беларусі. Дый самі настаўнікі не выказвалі асаблівага жадання зрывацца з бацькоўскага кута.
Да таго як распачаць практычныя дзеянні па развязванні гэтай лёсавызначальнай ва ўсіх жыццёвых сітуацыях праблемы, многіх дасведчаных у пытаннях педагогікі людзей дый бальшыню саміх бацькоў ніколькі не задавальняла, што «новыя гаспадары» Беларусі імкнуцца абмежаваць адукацыю вырашэннем зусім просценькай задачы: навучыць дзяцей толькі чытаць, пісаць і лічыць да пяцісот.
1 Наша слова. 1993. 24 лютага.
2 Саевіч П. Народная асвета БССР за 30 год. Мінск, 1948. С. 24.
3 Настаўніцкая газета. 1992. 1 ліпеня.
4 НА РБ. Ф. 4, воп. 45, с. 214, а. 76.
58
Гэта значыла, што планка адукацыі не павінна падымацца вышэй за пачатковую школу. Такі прымітыўны ўзровень адукацыі дзяцей Беларусь практычна ўжо мела і ў апошнія гады яе знаходжання ў складзе Расійскай імперыі. He зрабіўшы ў галіне асветы ні кроку ўперад ад той мяжы, якая вызначалася дзеячамі «новага парадку», мы мелі б вельмі няўстойлівыя ад анямечвання маладыя пакаленні беларускага народа. Таму можна паставіць у вялікую заслугу ўсім, хто не разгубіўся ў той няпростай сітуацыі і дамогся ад мала згаворлівых нямецкіх цывільных чыноўнікаў дазволу на стварэнне ўжо з восені 1941 г. не толькі пачатковых, але і няпоўных сярэдніх (сямігадовых) агульнаадукацыйных школ. Недаацэньваць такой акцыі ніяк нелыа, бо сюды ж на працу павінны былі прыйсці і прыйшлі не ня.мецкія, а беларускія педагогі, абсалютная бальшыня з якіх у даваенны час атрымала адукацыю ў савецкіх вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных установах. Падавалася зусім малаверагодным, што такія педагогі ў новых для сябе ўмовах адразу ж стануць актыўнымі праваднікамі фашысцкай ідэалогіі ў адукацыю Беларусі. Хутчэй за ўсё можна было разлічваць на адваротнае ў іх навучальнавыхаваўчай дзейнасці. Так яно практычна і атрымалася, але ж далёка не паўсюдна зза ўвядзення строгіх мер у дачыненні да кіраўнікоў адукацыі, настаўнікаў у выпадку дапушчэння якіхнебудзь прасавецкіх акцый. У «Часовым школьным парадку» быў такі пункт: «Кожны бальшавіцкі ўплыў, які выходзіць із школы, будзе карацца сьмерцю, бо падрастаючая моладзь Гэнэральнага прастору Беларусі павінна быць узгадавана строга ў духу новай Эўропы пад кіраўніцтвам Адольфа Гітлера»1.
КНІГІ ОНЛАЙН
