Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Акрамя мізэрнай колькасці ўцалелых хрысціянскіх храмаў, другой цяжкасцю з’яўлялася адсутнасць патрэбных для службы ў іх духоўных асобаў, прычым не толькі высокіх, але і сярэдніх, ніжэйшых рангаў. He так складана было з ксяндзамі, бо за перыяд з верасня 1939 па чэрвень 1941 г. іх не маглі так франталь
1 Наша слова. 2011. 5 студзеня.
153
на вынішчыць у колішняй Заходняй Беларусі, як гэта зрабілі ў міжваенны перыяд са святарамі ўсіх канфесій у савецкай частцы Беларусі. Вярталіся на радзіму і тыя каталіцкія духоўныя асобы, якія напярэдадні ці ў першыя часы Другой сусветнай вайны, ратуючыся ад рэпрэсій, апынуліся ў іншых краінах.
Магчымасці зноў вольна, без страху маліцца Богу ў аднолькавай ступені радаваліся і праваслаўныя святары, і праваслаўныя вернікі, якія ў апошнія дзесяцігоддзі істотна перавышалі ў колькасных адносінах святароў і вернікаў усіх хрысціянскіх канфесій Беларусі, разам узятых. Незвычайныя старанні па аднаўленні царкоўнарэлігійнага жыцця ў акупаваным Менску праяўляў праваслаўны святар Мікалай Лапіцкі, вядомы як смелы змагар з русіфікацыяй і паланізацыяй царкоўнай службы ў міжваеннай Польшчы. Гэта быў не толькі высокаэрудзіраваны ў рэлігійных пытаннях царкоўны дзеяч, але і асоба са здаровай беларускай нацыянальнай самасвядомасцю. На наступны год пасля заканчэння ў 1934 г. багаслоўскага факультэта Варшаўскага ўніверсітэта ён абараніў магістэрскую дысертацыю па тэме «Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў панавання Уладзіслава Ягайлы». Праўда, больш высокай пасады за святара ў вёсцы Сцяфанпаль Дзісенскага павета яму ніхто не даў. He ў поўнай адпаведнасці са сваім прафесійным досведам працаваў у акупаваным немцамі Менску: у 1942 г. служыў у мітрапаліцкай управе, быў за настаяцеля Чыгуначнай царквы гэтага горада. Але надыдзе адказны час, і ён будзе адным з тых, хто ўдзельнічаў у Менску ў правядзенні Другога праваслаўнага царкоўнага сабора, на якім вырашалася пытанне, быць ці не быць Беларускай праваслаўнай царкве аўтакефальнай. Аднак пра гэта падрабязная гаворка будзе ніжэй.
Адметнай асаблівасцю ў тагачаснай дзейнасці праваслаўнай царквы спрэс на ўсёй тэрыторыі Генеральнай акругі Беларусь з’яўлялася шырокае выкарыстанне святарамі ў час казанняў, выкананні розных рытуалаў добра зразумелай прыхаджанам беларускай мовы. Практыка паказала, што для гэтага яна мае дастаткова багаты патэнцыял.
Прадчуваючы, што некаторыя праваслаўныя святары, а пад іх уплывам і частка прыхаджан не прымуць ці проста не зразумеюць гістарычнай важнасці беларусізацыі царкоўнарэлігійнага жыцця, адданыя прыхільнікі беларускай нацыянальнай ідэі імкнуліся ўсяляк тлумачыць масам пра неабходнасць і заканамернасць новых падыходаў да богаслужэння, не ўтойвалі той шкоды, якую нанесла нам Руская праваслаўная царква сваёй асімілятарскай палітыкай. Шмат справядлівых дакораў выказаў ёй Ул. Казлоўскі ў артыкуле «Назаўсёды спыніць русыфікацыю Беларусі» («Беларуская газэта», 6 чэрвеня 1942 г.), пішучы: «...ад даўных часоў Маскоўшчына
154
праводзіла ў нашым краі русыфікатарскую палітыку. Пры царох яна выкарыстоўвала для гэтае мэты ўвесь свой «чыноўніцкі апарат», а перадусім — праваслаўную царкву. Кожны праваслаўны сьвяшчэньнік быў місыянерам Маскоўшчыны, быў русыфікатарам Беларусі. Папраўленыя на карысьць расейшчыны пры Аляксею Міхайлавічу славянскія царкоўныя кнігі былі набліжаныя больш да мовы расейскай. Гэткім парадкам, ужо нават самая царкоўная славяншчына ў пэўнай меры спрыяла й спрыяе русыфікатарству.
Праваслаўныя прапаведнікі на Беларусі з мэтаю хутчэйшае русыфікацыі называлі праваслаўную веру «рускай». Атуманенае гэткай пастановаю справы беларускае праваслаўнае жыхарства памяшала ў свой час рэлігію з нацыянальнасьцяй. Гэткая зьява нагэтулькі глыбока ўкаранілася ў разуменьне беларускага праваслаўнага народу, што нават і цяпер у Менску можна знайсьці людзей, якія скажуць, што яны «рускія» толькі таму, што маюць праваслаўную веру». Аўтар згаданага артыкула радуецца, што зараз нашая праваслаўная царква «ўжо аддзялілася ад Масквы, творачы праваслаўную Аўтакефальную Беларускую Нацыянальную Царкву. Цяпер зьяўляецца толькі справай самога беларускага грамадзянства дапілнаваць, каб зусім выкараніць адтуль рэшткі расейскага духу». А гэтага, дарэчы, не так проста было дамагчыся і ў гады акупацыі, паколькі носьбітамі яго з’яўлялася пераважная па колькасці і самая ўплывовая частка праваслаўнага духавенства Генеральнай акругі Беларусь, прычым нават і яе заходняй тэрыторыі.
§ 2. Ідэя аўтакефаліі праваслаўнай царквы множыць сваіх прыхільнікаў
Высокага рангу праваслаўнае духавенства, нацыянальна зарыентаваная інтэлігенцыя мелі рацьпо, што не фарсіравалі пераўтварэнне ідэі аўтакефаліі на практыцы, нягледзячы на незвычайную актуальнасць такога кроку. Галоўным на той час з’яўлялася забеспячэнне рэальнай магчымасці вярнуцца да Бога кожнаму, хто толькі гэтага пажадае. Задача была не з лёгкіх, але, нягледзячы ні на што, яна памаленьку развязвалася. Прычым такія пазітыўныя зрухі назіраліся па ўсіх хрысціянскіх і мусульманскай канфесій. I ўсё ж мелася нямала духоўных і свецкіх асобаў, якія не ў гэтым бачылі асноўны сэнс царкоўнарэлігійнага жыцця. У іх на першым плане было вызваленне яго зпад юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату і дасягненне поўнай незалежнасці, чаму не толькі не перашкаджаў, але ўсяляк садзейнічаў акупацыйны рэжым.
155
Думаецца, што далёка не ўсе са шчырых прыхільнікаў такой прагрэсіўнай ідэі добраўсведамлялі, што ў першыя дні гітлераўскай акупацыі надаць дзейнасці праваслаўнай царквы Беларусі нацыянальны характар будзе справай надзвычай складанай, бо практычна ўсе рэлігійныя дзеячы гэтай канфесіі, якія засталіся ў жывых, з’яўляліся асобамі прарускай накіраванасці. Такімі былі нават і тыя з іх, хто ў міжваенны перыяд займаў высокія пасады ў праваслаўнай царкве Заходняй Беларусі. Духоўныя і свецкія ўлады Польшчы лягчэй згаджаліся на арганізацыю ў храмах гэтай канфесіі ўсёй працы з вернікамі паруску, чым пабеларуску з тым, каб толькі не даць ім пасталець у сваёй нацыянальнай самасвядомасці. I высокія колы праваслаўнага духавенства гэта цалкам задавальняла. Такой лініі хацелі яны прытрымлівацца і ў акупаванай Беларусі, што ніяк не здавальняла яе нацыянальнапатрыятычныя сілы. Іх спробы зрабіць стаўку на прывезенага немцамі ў Менск у першыя дні акупацыі з Пружаншчыны іераманаха Уладзімера Фінькоўскага, беларуса па нацыянальнасці, не далі станоўчага выніку. Ён, як і за польскім часам, працягваў прапаведаваць паруску.
He так варожа да ідэі беларусізацыі праваслаўнай царквы ставіўся епіскап берасцейскі Венедыкт, які ў другой палове 1941 г. прыехаў з Жыровічаў у Менск. 3 епіскапам хутка зблізіўся вядомы дзеяч беларускага нацыянальнага руху Радаслаў Астроўскі, з думкай якога лічыліся ў Генеральным камісарыяце Беларусь. У адпаведнасці з атрыманымі епіскапам Венедыктам ад камісарыята ўмовамі «праваслаўная царква наБеларусі... мела быць: а) аўтакефальнай, б) нацыянальнабеларускай, в) мітр. Панцеляйман, як яе галава, не павінен падпарадкавацца ні Маскоўскаму мітрапаліту Сяргею, ні Варшаўскаму мітрапаліту Дзянісу, ні Нямецкаму мітрапаліту Серафіму»1.
Пасля таго як мітрапаліт Панцеляйман (Панцеляймон) пагадзіўся стаць першай на Беларусі праваслаўнай асобай, на яго імя быў перададзены праз епіскапа Венедыкта падпісаны 3 кастрычніка 1941 г. Вільгельмам Кубэ ліст наступнага зместу: «Праваслаўная царква на Беларусі мае кіравацца сваімі канонамі і нямецкая ўлада ня будзе мяшацца ў яе нутраное жыццё; б) праваслаўная царква на Беларусі мае называцца «Беларуская аўтакефальная праваслаўная нацыянальная царква»; в) пропаведзь, навучаньне рэлігіі і адміністрацыйнае справаводства царквы маюць быць на беларускай мове; г) назначэньне япіскапаў, сьвятароў і благачынных ня можа адбывацца бяз ведама нямецкіх уладаў; д) мае быць прадстаўлены статут
1 Касяк I. 3 гісторыі Праваслаўнай царквы беларускага народу. НьюЙорк, 1956. С. 84.
156
Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай нацыянальнай царквы; е) багаслужэньні маюць адбывацца на царкоўнаславянскай мове»1.
Вядзенне набажэнства на царкоўнаславянскай мове не адпавядала беларускаму нацыянальнаму інтарэсу, паколькі для абсалютнай бальшыні вернікаў яна з’яўлялася ў пэўным значэнні слова сапраўдным рэліктам, адноўленым, замацаваным праваслаўным духавенствам царскай Расіі на нашых землях пасля захопу іх у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Аднак, улічваючы адсутнасць ва ўмовах нямецкай акупацыі рэальнай магчымасці арганізаваць выданне патрэбных для набажэнства кніг на беларускай мове, выкарыстанне ў гэтых мэтах царкоўнаславянскай мовы трэба лічыць усё ж у пэўнай ступені апраўданым.
Дзеля больш актыўнага ўплыву на царкоўныя справы мітрапаліт Панцеляймон палічыў за лепшае перабрацца з Жыровічаў у Менск. Такі дазвол ён атрымаў ад Генеральнага камісарыята Беларусь і 30 лістапада 1941 г. разам з епіскапам Філафеем (за колькі дзён да гэтага яго абралі кіраўніком спраў Сабору епіскапаў) «прыбылі ў Менск. Тут іх урачыста спаткалі беларускія сьвятары, беларуская адміністрацыя на чале з бургамістрам В. Іваноўскім, прадстаўнікі беларускіх арганізацыяў і вернікі. Беларускія архірэі закватэравалі ў мітрапалічным доме пры жаночым Прэабражэнскім манастыры»2, які знаходзіўся ў раёне сучаснага кінатэатра «Перамога» і пракуратуры Рэспублікі Беларусь.
Як пазней высветліцца, абранне Панцеляймона мітрапалітам Менскім і ўсяе Беларусі з’явіцца далёка не лепшым варыянтам зза яго прамаскоўскай арыентацыі. Каб на практыцы даказаць кіраўніцтву Рускай праваслаўнай царквы сваю адданасць яе традыцыям, ён праводзіў службу на рускай мове (акупацыйныя ўлады абавязвалі выкарыстоўваць у гэтых мэтах беларускую мову і свяшчэннаслужыцелямі прызначаць беларусаў), тлумачачы гэта «тым, што мовай гарадскога насельніцтва з’яўляецца руская»3. Такое і сапраўды ў значнай ступені было характэрна яму. Але ж хтохто, а мітрапаліт Панцеляймон павінен быў вельмі добра ведаць, што дзеля русіфікацыі гарадскіх жыхароў Беларусі Руская праваслаўная царква зрабіла не менш за царскі чыноўніцкі апарат і створаную ім тут сістэму адукацыі. Нямецкая акупацыя давала рэальную магчымасць кіраўніцтву праваслаўнай царквы Беларусі пачаць загладжваць перад беларусамі сваю віну за іх русіфікацыю.
КНІГІ ОНЛАЙН
