Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
Варварскія акцыі акаўцаў і іх цывільных дапамагатых не маглі заставацца незаўважанымі мясцовымі ўладамі. Вось, да прыкладу, што пісаў у справаздачы за май 1943 г. рэферэнт Баранавіцкага гебіткамісарыята: «Бандыты грабяць і забіваюць толькі беларусаў, але не палякаў. Hi адзін ксёндз не пацярпеў, тады як за гэты час многа праваслаўных святароўбеларусаў было пазверску забіта з сем’ямі або знявечана і абрабавана»2.
Пра бесчалавечнае стаўленне польскіх ваяроў да зарыентаваных на беларускі інтарэс праваслаўных святароў і інтэлігенцыі пісалі ў пасляваенны час нават самі польскія даследчыкі, сярод якіх можна назваць Юзафа Мацевіча (родам з Віленшчыны). У выдадзенай ім у 1985 г. у Лондане на польскай мове кнізе «Ня трэба гаварыць голасна» прыводзіцца такі абуральны факт: «Духоўны Канстанцін Маеўскі, сябра БНС (...) у Троках Ашмянскага павету, праваслаўны духоўны Анатоль Кірык (...) Пратаярэй Міхаіл Леўчын у Крэве
1 Касяк I. 3 гісторыі Праваслаўнай царквы... С. 120.
2 Звязда. 1993. 11 лютага.
183
(...) Дачка яго, Ларыса, настаўніца беларускай пачатковай школы ў Крэве замардаваны, замардаваны, замардаваны (...) Ераманах Лукаш з Жыровіцкага манастыра, які ў 1941 годзе вярнуў царкву, забраную на каталіцкі касцёл у 1920 г., быў нападзены польскай партызанкай і закапаны жывым у зямлю аж да галавы; вакол выстаючай з зямлі галавы Лукаша, палякі разлажылі агонь і палілі яе на вольным агні»1.
Дарэчы, чагосьці падобнага ў дачыненні беларускіх партызанаў і падпольшчыкаў да польскіх ксяндзоў, настаўнікаў польскамоўньгх школ на тэрыторыі нашага краю не назіралася, хаця сярод іх заўжды мелася нямала асобаў з варожым стаўленнем да беларушчыны.
Узнікненне зусім не апраўданых, небяспечных паводле сваіх наступстваў канфліктных сітуацый паміж святарамі розных хрысціянскіх канфесій моцна хвалявала нацыянальнапатрыятычную частку беларускага грамадства. Гэта ёй мы ў найбольшай ступені абавязаныя адсутнасцю масавага характару жорсткага міжрэлігійнага супрацьстаяння, да чаго не маглі не праяўляць зацікаўленасці акупацыйныя ўлады ў разліку, што яно аблегчыць ім праводзіць сваю палітыку ў Беларусі.
Шмат зрабіла дзеля прапаганды і сцвярджэння прыстойнага царкоўнага жыцця, лепшага разумення беларусамі, што іх рэлігія не ёсць фактар вызначэння нацыянальнай прыналежнасці, рэдакцыя «Беларускай газэты» і найперш яе рэдактар Уладзіслаў Казлоўскі. Каб пакончыць з паланізацыяй беларусаў касцёлам і іх русіфікацыяй царквою, ён рашуча выказваўся за няўхільнае захаванне нацыянальнага падыходу да развязвання ўсіх пытанняў арганізацыі рэлігійнага жыцця. Такія патрабаванні ім былі вельмі канкрэтна і пераканаўча абгрунтаваныя наступным чынам: «Калі каму з беларусаў патрэбны ксёндз, дык ён мусіць быць толькі беларусам. Калі другому зноў патрэбны праваслаўны сьвяшчэннік, гэты апошні мусіць быць таксама толькі беларусам.
3 царквы мусіць быць выгнана расейшчына, а з касцёла — польшчына.
Тым жа цёмным беларусам, якія яшчэ і цяпер не пазбыліся палітычнарэлігійнай смуты і называюць сябе рускімі толькі дзеля таго, што зьяўляюцца праваслаўнымі, або польскімі дзеля таго, што зьяўляюцца каталікамі, пара апамятацца і не асьмешваць сябе»2. I ў многіх праваслаўных і каталіцкіх прыходах такое стаўленне да працы з прыхаджанамі давала належны плён. Яны ўсё ў меншай ступені пачыналі звязваць сваю нацыянальную прыналежнасць з тым, якую спавядалі веру — праваслаўную ці каталіцкую.
1 Цыт. па: Весялкоўскі Юры. Дух часу. С. 441.
2 Беларуская думка XX стагоддзя. С. 379.
184
Да забойства некаторых святароў хрысціянскіх канфесій, у т. л. і праваслаўнай, мелі таксама дачыненне партызаны і падпольшчыкі. Усяляк вітаючы лаяльнасць акупантаў да дзейнасці праваслаўнай царквы і добра памятаючы, якія перад вайной здзекі чыніла з яе савецкая ўлада, нямала хто з папоў не жадаў вяртання апошняй на беларускую зямлю і таму адкрыта, свядома ішоў на супрацоўніцтва з немцамі. Сказанае было характэрна і для прадстаўнікоў праваслаўнага кліру далучаных да БССР у верасні 1939 г. ад Польшчы земляў, бо савецкі атэізм і тут за самы сціслы тэрмін паспеў паказаць сваю непрымірымую варожасць да рэлігіі. Так, за выдачу немцам партызанаў благачынным Антопальскага сабора протаіерэем А. Мацкевічам народныя мсціўцы спалілі яго хату і царкву1. Характэрна, што такія варожыя да партызанскага руху дзеянні некаторыя з папоў не спынілі і пасля таго, як у верасні 1943 г. Сабор епіскапаў Рускай праваслаўнай царквы ў Маскве строга асудзіў святароў і вернікаў за такую здраду Радзіме. 3 розных крыніц інфармацыі беларускія папы маглі даведацца пра прыняцце Саборам такой пастановы, а не выконвалі яе, не выключана, па прычыне нежадання падпарадкавацца ўладзе Маскоўскага патрыярхату.
§ 9. Абвяшчэнне Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы
Пры ўсіх складанасцях, цяжкасцях аднавіць, зрабіць большменш прыстойным і пры панаванні акупацыйнага рэжыму царкоўнарэлігійнае жыццё духоўныя асобы нацыянальнай арыентацыі ніколі не забываліся пра неабходнасць як мага цясней знітаваць яго з беларускім ідэалам. Дасягнуць такога праваслаўная царква магла, толькі стаўшы незалежнай, аўтакефальнай. Гэта было галоўным кірункам для многіх праваслаўных святароў ад першых да апошніх дзён акупацыі. Дзеля гэтага яны нават не пярэчылі, падтрымалі вызваленне акупантамі мітрапаліта Панцеляймона ад займаемай пасады. Здзейсненыя — няхай сабе і не ў поўным, жаданым аб’ёме — захады па забеспячэнні сапраўднай незалежніцкай самастойнай дзейнасці Праваслаўнай царквы Беларусі пры нямецкім акупацыйным рэжыме ўсё больш пераконвалі духавенства ў неабходнасці афіцыйнага набыцця ёю так патрэбнага і ў той час статусу аўтакефальнай. Разам з кіраўнікамі праваслаўнай царквы да гэтай знамянальнай падзеі ў гісторыі ўсяго беларускага народа
1 Канфесіі на Беларусі. Мінск, 1998. С. 221.
185
актыўна рыхтаваліся і прадстаўнікі нацыянальна самасвядомай інтэлігенцыі. У якасці адной з перадумоў на атрыманне права ўдзелу ў Беларускім Праваслаўным Саборы (прызначаўся на 28 жніўня 1942 г.), наякім павіннабыло адбыцца кананічнае афармленне фактычна ўжо праведзенай аўтакефаліі Беларускай праваслаўнай царквы, прызнавалася прыналежнасць асобы да беларускай нацыі’. Такое патрабаванне было цалкам абгрунтаваным, бо мэтанакіраваная кадравая палітыка кіраўніцтва Рускай праваслаўнай царквы прывяла да таго, што сярод іерархаў, святароў гэтай канфесіі ў нас шмат было асобаў небеларускай нацыянальнасці і таму для бальшыні іх ідэя аўтакефальнасці магла б прыйсціся не даспадобы.
Адсутнасць Панцеляймона ў кіраўніцтве праваслаўнай царквой ніколькі не паўплывала на гэтую канфесію. Дзейнасць яе працягвалася. Аднак надзея, што яго наступнік архіепіскап Філафей пачне беларусізаваць праваслаўную царкву, не спраўдзілася. Па яго віне ў царкоўным жыцці ўсё захоўвалася ў ранейшым стане. Пачалі і на імя Філафея слаць мемарандумы, зместам падобныя на тыя, што некалі ўручаліся мітрапаліту Панцеляймону. Асноўнымі патрабаваннямі ў мемарандумах да Філафея былі змена святароў прарускай арыентацыі нацыянальна свядомымі беларусамі, афіцыйнае афармленне аўтакефаліі праваслаўнай царквы. Паколькі згоды на гэта ад яго не было атрымана, ізноў усе пытанні такога роду даводзілася развязваць пры пасрэдніцтве Генеральнага камісарыята Беларусі. Лісты сюды высылалі і прыхільнікі, і праціўнікі аўтакефаліі. Большую падтрымку ў яго знаходзілі першыя. Распачалася інтэнсіўная праца па скліканні на 28 жніўня 1942 г. Усебеларускага Царкоўнага Сабора, які павінен быў абвясціць Праваслаўную царкву Беларусі аўтакефальнаю. 3 Лядаў прыйшло паведамленне, што зараз гэтую ідэю падтрымлівае і мітрапаліт Панцеляймон. Прысутнічаць на Саборы, першае пасяджэнне якога адбылося 30 жніўня 1942 г., нямецкія ўлады забаранілі яму. Старшынстваваў на ім архіепіскап Магілёўскі і Мсціслаўскі Філафей, заступнік мітрапаліта Менскага і ўсяе Беларусі.
На адрас Сабора, які распачаў сваю дзейнасць ў Праабражэнскім храме былога жаночага манастыра, паступілі прывітанні ад Цэнтральнай рады Беларускай народнай самапомачы, Беларускага нацыянальнага камітэта ў Вільні, і асобна ад яго Праваслаўнай камісіі, праваслаўных беларусаў Смаленшчыны, у якіх выказваліся пажаданні і надзеі, што нарэшце і Беларуская праваслаўная царква стане незалежнай, будзе служыць свайму народу. У прывітанні Праваслаўнай камісіі пры БНК у Вільні прасілі Усявышняга дапамагчы «давясьці да пажаданага выніку вялікую й сьвятую справу
1 Беларуская газэта. 1942. 13 жніўня.
186
ўрэгуляваньня нашае Царквы на тэрыторыі Беларусі. Дзень 28 жніўня 1942 г., як і Дзень 25 сакавіка, увойдзе ў гісторыю нашае Царквы і нашага народу, як найвялікшае сьвята. Аб чым мы, праваслаўныя беларусы, маглі толькі летуцець, — зьдзейсьнілася. Беларусь будзе мець сваю незалежную Аўтакефальную Царкву. Царква перастане быць аружжам у руках нашых ворагаў дзеля русіфікацыі, або паланізацыі нашага народу. I нарэшце атрымае магчымасьць выконваць свае заданьні: выхоўваць верных у хрысьціянскім духу й добрых сыноў сваёй бацькаўшчыны».
Асноўныя рэфераты на Саборы прачыталі протаіерэй Я. Балай — «Кананічныя асновы аўтакефаліі» і протаіерэй I. Кушнер— «Пытанне аўтакефаліі на Беларусі». Пасля заслухоўвання рэфератаў з прамовай у падтрымку ідэі аўтакефаліі выступіў Філафей. 3 ёю цалкам пагадзіліся і ўсе, хто браў слова падчас дыскусіі. 3 усіх выступоўцаў толькі адзін прамаўляў паруску.
Належныя да прыняцця на Саборы акты, сам праект статута Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы вельмі грунтоўна абмяркоўваліся і былі аднадушна ўхвалены.
Несумненна, найважнейшым дасягненнем арганізатараў і ўдзельнікаў праведзенага Сабора трэба прызнаць распрацоўку і прыняцце прагрэсіўнага ва ўсіх дачыненнях Статута Беларускай праваслаўнай аўтакефальнай царквы. У адпаведнасці з гэтым дакументам яна абвяшчалася «незалежнай ад якойнебудзь замежнай духоўнай ці сьвецкай улады», атрымлівала права карыстацца «ў сваім нутраным жыцьці поўнай свабодай самаўпраўленьня». У пункце 8 Статута зазначалася, што «богаслужэбнай мовай... з’яўляецца царкоўнаславянская, як мова старадаўняя і асьвячоная векавою традыцыяй». Пункт 9ы меў такі змест: «Мовай царкоўнай пропаведзі, навучаньня рэлігіі й царкоўнага ўрадаваньня з’яўляецца беларуская мова. У ўсіх гэтых выпадках ужываюцца імёны ў мове беларускай, за выняткам застасаваньня тэкстаў у мове царкоўнаславянскай». Мовы датычылі яшчэ два артыкулы Статута: «108. Пры Мітрапаліце выдаецца афіцыйны ворган для ўсёй Сьвятой Праваслаўнай Аўтакефальнай Беларускай Царквы, а пры кожным кіруючым Япіскапе — для яго епархіі. Гэтыя ворганы выдаюцца на беларускай мове» і «112. Улады ды інстытуцыі Сьвятой Праваслаўнай Аўтакефальна Беларускай Царквы карыстаюцца ўласнымі пячаткамі і штампамі з царкоўнымі эмблемамі і надпісамі ў беларускай мове». Варта адзначыць і наступнае, што пры абранні і прызначэнні на кіраўнічыя пасады перавага аддавалася асобам беларускай нацыянальнасці. Шэраг жа пасад увогуле патрабавалася камплектаваць толькі беларусамі. Практычна ўсе пункты пра беларускую мову цалкам адпавядалі нацыянальнаму інтарэсу нашага краю, але зрабіць іх рэальнасцю не ўдалося ў гады акупацыі. I сёння
КНІГІ ОНЛАЙН
