Нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі на тэрыторыі функцыянавання нямецкага акупацыйнага рэжыму (чэрвень 1941 - ліпень 1944 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: ВолЯ
Памер: 288с.
Львоў 2011
187
беларуская мова не з’яўляецца рабочай у практыцы праваслаўнай царквы незалежнай Рэспублікі Беларусь.
Згодна з усталяванай практыкай прынятыя на саборах дакументы падлягалі падпісанню іх удзельнікамі. У дадзеным выпадку такога не атрымалася. «Япіскапы... не знайшлі сябе кампэтэнтнымі падпісаць прынятыя Усебеларускім Царкоўным Саборам лісты да аўтакефальных цэркваў (свету. —Л. Л.) у справе прызнаньня аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы. Япіскапы ўважалі, што толькі мітрапаліт, як галава царквы, можа падпісаць такія асноўныя дакументы. Але мітрапаліту гэтыя дакументы не былі прадстаўленыя для подпісу. Такім чынам, ізноў затрымалася афармленне аўтакефаліі.
Архіерэі беларусы, узгадаваныя ў атмасфэры расейскага царкоўнага асяродзьдзя, не маглі быць кіраўнікамі рашучай беларускай дзейнасьці на царкоўнай ніве. Пакладаныя на іх надзеі аказаліся памылковымі»1.
За ходам падрыхтоўкі і правядзеннем Сабору ўважліва сачыла кіраўніцтва бальшавіцкага падполля на Беларусі. Чыніліся нават спробы замаху на ўдзельнікаў Сабору пасля іх вяртання дамоў. У кіраўнікоў такога падполля і партызанскіх атрадаў было крайне адмоўнае стаўленне да святароў, якія імкнуліся сваю дзейнасць будаваць у адпаведнасці з беларускай нацыянальнай ідэяй. Некаторыя з іх паплаціліся за гэта жыццём. Так, ад разрыву партызанскай міны загінуў у 1943 г. і адзін з галоўных выступоўцаў на Саборы протаіерэй I. Кушнер. Праваслаўных святароў такой накіраванасці бязлітасна зніштажалі і акаўцы.
Пра падзею, што адбылася ў канцы жніўня — пачатку верасня 1942 г. у Менску, даведаліся з вуснаў папоў многія праваслаўныя вернікі. Якіхнебудзь пратэстаў, незадаволенасці з іх боку не паступала. Наадварот, паўсюдна назіралася радасць сярод вернікаў, бо каму ж не хочацца быць незалежным у пытаннях рэлігіі.
Станоўча ацаніў факт стварэння Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы перыядычны друк, і меў на гэта падставы, бо і сапраўды царкоўнарэлігійнае жыццё прыкметна актывізавалася ў нашым краі. Несумненна, гэта і паслужыла для аўтара (пад крыптанімам «Б. Л.») невялікага допісу ў «Беларускую газэту» ад 26 лістапада 1942 г. падставай заявіць: «Беларуская праваслаўная царква стаіць на вышыні свайго заданьня як з пункту гледзішча рэлігійнага, гэтак і з нацыянальнага».
Да ажыццяўлення прынятых на Усебеларускім праваслаўным царкоўным саборы дакументаў вярнуліся толькі ўвесну 1943 г. I тут пэўную ролю адыграла ініцыятыва беларускага нацыянальнага
1 Касяк I. 3 гісторыі Праваслаўнай царквы... С. 116.
188
актыву. На просьбу архіепіскапа Філафея і епіскапа Апанаса ад 16 красавіка немцы дазволілі вярнуцца мітрапаліту Панцеляймону з выгнання (з восені 1942 г. ужо знаходзіўся ў Вілейцы). 20 красавіка ім, а таксама архіепіскапам Магілёўскім і Мсціслаўскім Філафеем, епіскапам Віцебскім і Полацкім Апанасам быў грунтоўна выкладзены з асвятленнем усіх найважнейшых падзей у гісторыі праваслаўнай царквы на Беларусі ліст на імя Канстанцінопальскага патрыярха з просьбай аб наданні ёй статусу аўтакефальнай. Такія ж лісты былі складзеныя і на імя іншых патрыярхаў і «перададзеныя ў гэнэральны камісарыят для перасланьня іх дыплёматычным шляхам. Які быў далейшы лёс гэтых лістоў — няведама»1.
Адбудова Праваслаўнай царквы Беларусі на нацыянальнай аснове адбывалася ў архіскладаных умовах. I ў значнай ступені з прычыны вострага недахвату святароў беларускай скіраванасці. Выхаваныя ў рускім духу высокія царкоўныя асобы — іерархі, нават беларускага паходжання, усяляк імкнуліся не дапусціць умацавання ролі беларускага фактару ў дзейнасці праваслаўнага духавенства. Вядомыя выпадкі наўмыснага прысвячэння на службу ў праваслаўную царкву асобаў, крайне далёкіх, чужых беларускай нацыянальнай справе. Зразумець стан тагачаснага царкоўнарэлігійнага жыцця дазваляе вытрымка з мемарандума, пасланага 5 ліпеня 1943 г. групай беларускага актыву акупацыйным уладам: «Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква сягоньня па складу іерархічнаадміністрацыйнага апарату, па яго нацыянальным настаўленьні, устабілізавалася як расейская, з моцным антыбеларускім характарам і, як такая, праяўляе актыўную дзейнасьць. Сэнс гэтагатой, каб і праз царкву ўтрымаць лучнасьць абшараў былой «адзінай недзялімай Расеі»... Вонкавыя расейскія чыньнікі знаходзяць добры адгалосак сваім імкненьням у пануючай сёньня іерархіі і царкоўнай адміністрацыі Беларускай Царквы»2.
Такую архішкодную адлучанасць праваслаўнай царквы ад беларускага ідэалу найперш трэба тлумачыць паводзінамі яе самых высокіх асобаў. Іх вельмі мала што пасапраўднаму лучыла з нашым краем. Сказанае датычыць і архіепіскапа Філафея, які нягледзячы на тое, што быў заступнікам мітрапаліта Панцеляймона, на самай жа справе кіраваў Беларускай мітраполіяй. «На словах ён, — паводле сцвярджэння I. Касяка, — быў прыхільнікам праводжаньня нацыянальнай беларускай лініі ў царкоўным жыцьці, але фактычна — утрымліваў існаваўшы раней стан расейскага засільля ў царкве на Беларусі, унікаючы асноўных мерапрыемстваў па беларусізацыі
1 Касяк I. 3 гісторыі Праваслаўнай царквы... С. 126.
2 Тамсама. С. 127.
189
царквы. Арх. Філафей навязаўдачыненьні з нямецкімі палітычнымі органамі і трымаўся далёка ад беларускага актыву»1.
Пры такім варожым дачыненні да беларускай справы фактычна першай праваслаўнай асобы нашага краю нерэальна было б разлічваць, што гэтая вядучая тут хрысціянская канфесія стане шчырай выразніцай карэнных інтарэсаў яго вернікаў. Нацыянальнаму аспекту ў яе дзейнасці стала трохі больш надавацца ўвагі толькі пасля стварэння ў снежні 1943 г. Беларускай Цэнтральнай Рады, пры якой меўся і аддзел веравызнання. Прэзідэнт БЦР Радаслаў Астроўскі належаў да праваслаўнай веры і імкнуўся дапамагчы надаць ёй нацыянальны характар, што неўзабаве адчула кіраўніцтва БАПЦ. У час правядзення ў маі 1944 г. сабора епіскапаў, на якім старшынстваваў мітрапаліт Панцеляймон, сюды паступіў ліст Р. Астроўскага з дамаганнямі аб актывізацыі дзейнасці БАПЦ у нацыянальным будаўніцтве Беларусі, пераўзгадаванні «часткі беларускага грамадзянства, атручанага бальшавіцкай прапагандай Масквы». Пасля разгляду гэтых дамаганняў сабор прызнаў, што паводле самой істоты сваёй дзейнасці БАПЦ «ня можа быць іншай, як нацыянальнай Царквой Беларускага Народу і дзеля гэтага павінна ўзгадоўваць беларускае праваслаўнае грамадства ў нацыянальным духу... Праваслаўны Япіскапат Беларускай Царквы лічыць сваім сьвяшчэнным абавязкам засьведчыць, што нармальнае нацыянальнае адраджэньне нашага Беларускага Народу і будучая шчасьлівая яго доля магчымы ў тым выпадку, калі ў аснову будаўніцтва нацыянальнага беларускага жыцьця будуць паложаныя здаровыя і моцныя падваліны, якімі зьяўляюцца перадусім рэлігія і рэлігійнае узгадаваньне. Праваслаўная Царква ... ня можа і ня мае права адмаўляцца ад сваёй нацыянальнай рэлігійнай працы і япіскапы яе даложуць усіх стараньняў, каб гэта работа была плоднай і карыснай для жыцьця і шчасьця Беларускага Народу»2.
Але ў епіскапаў ужо на гэта неставала часу. Прамарудзілі, а таму і спазніліся штосьці адмыслова карыснае зрабіць для Бацькаўшчыны. I ўсё ж важна для таго, каб правільна зразумець, які дух панаваў на майскім (1944 г.) саборы, адзначыць, што ў прынятай на ім пастанове меліся пункты выразна нацыянальнаадраджэнскага плану, у прыватнасці трэці: «Забавязаць усё духавенства Праваслаўнай Беларускай Царквы ў пропаведзі, у школах і ўзаемаадносінах з прыхаджанамі карыстацца выключна беларускай мовай»; чацвёрты: «Забавязаць усіх сьвяшчэнна і царкоўнаслужыцеляў авалодаць у магчыма кароткім часе беларускаю народнаю моваю»; шосты:
1 Касяк I. 3 гісторыі Праваслаўнай царквы... С. 129.
2Тамсама. С. 130, 131.
190
«Даручыць Блажэньнейшаму Мітрапаліту Панцеляйману, як першаіерарху Беларускай Царквы, і ўсім епархіяльным япіскапам, першаму ў Менску пры мітраполіі, а апошнім у сваіх епархіях парупіцца аб наладжваньні выдавецтва духоўнадрукаваных перыядычных часопісаў, календароў і рэлігійнамаральнай літаратуры на беларускай мове»; сёмы: «Дыручыць Сьвяшч. Сыноду прысьпешыць выданьне падручнікаў Закону Божага на беларускай мове». He забываліся на беларускую мову пры разглядзе на саборы і іншых пытанняў. Як станоўчае трэба прызнаць даручэнне «ўсім Епархіяльным Япіскапам апрацаваць зборнік пропаведзяў на беларускай мове на ўсе нядзельныя і сьвяточныя дні, выдаць яго і разаслаць духавенству епархіі»1.
Лішнім было б тлумачыць, якую вялікую карысць для беларускай справы мела б, каб такую прагрэсіўную лінію выпрацавалі хаця б на два гады раней. Як на пачатку, так і ў канцы нямецкай акупацыі Праваслаўная царква з вялікай цяжкасцю дастасоўвала сваю дзейнасць да нацыянальных інтарэсаў Беларусі. I найбольш за ўсё праблем узнікала, яшчэ раз падкрэсліваю, у сувязі з недахватам дзеля дасягнення гэтай мэты святароў беларускай арыентацыі. «Сярод кандыдатаў на духаўнікоў трапляліся асобы без нутранога ідэйнага пакліканьня для душпастырскай працы, якія кіраваліся толькі матар’яльнымі і вузка эгаістычнымі мэтамі. 3 нацыянальнага боку, гэта былі людзі пераважна зьвязаныя з даўняй расейскай царквой на Беларусі і таму абыякавыя, ці нават варожыя да нацыянальнай беларускай справы. Зразумела, што такія духаўнікі не маглі належна служыць ані рэлігійным, ані нацыянальным патрэбам беларускага народу»2. Калі што карыснае і было зроблена высокімі духоўнымі асобамі БАПЦдля беларускага інтарэсу падчас нямецкай акупацыі, дык гэта ў значнай ступені сталася вынікам магутнага ўплыву на іх нацыянальнасамасвядомых свецкіх дзеячаў.
У духу прынятых у маі 1944 г. кіраўніцтвам БАПЦ рашэнняў давялося папрацаваць усяго толькі адзін месяц. Пры адсутнасці ў яе іерархаў сапраўднага інтарэсу да беларушчыны за такі кароткі час практычна не ўдалося зрабіць нічога вартага для яе. За дзён дзесяць да сканчэння чэрвеня праваслаўнае духавенства хвалявалі ўжо не так царкоўнарэлігійныя пытанні, а якую пазіцыю заняць у сувязі з набліжэннем да Менска войскаў Чырвонай Арміі. Да канца не пашчасціла не толькі ідэі аўтакефаліі Беларускай праваслаўнай царквы, але і самому будынку, дзе ў такі трывожны, неспрыяльны час у канцы жніўня — пачатку верасня 1942 г. спрабавалі нарэшце развязаць гэтую лёсавызначальную для краіны праблему. Паводле
КНІГІ ОНЛАЙН
