Надзеевіч
Ніна Маеўская
Выдавец: Юнацтва
Памер: 222с.
Мінск 1983
. To чаго ж вы сядзіце ў поцемках? Ты, Дзяніс, хоць бы электрыку сюды правёў. A то і чалавека як след не разгледзець. Ці надоўга ты, Раманка, прабач, Раман Іванавіч, а то я ўсё пасвойску, як бы ты ўсё малы,— гаварыла, сядаючы на лаўку каля стала, Надзея,—А дзе ж Насця? — заўважыла яна адсутнасць гаспадыні.
— Насці сваё — варэннем занялася,— сказаў Дзяніс.
3 хаты, з адчыненых акон і дзвярэй, сапраўды ішоў густы мядовы водар.
— Ці ж надоўга ты, Раман Іванавіч? — зноў запытала Надзея.
— Чаму гэта ўсе задаюць адно і тое ж пытанне? — уздыхнуў Раман.
— Бо ведаем, што птушкі і тыя да маразоў дома жывуць, а вы сюдтут ды і паляцелі. Што ж, як думка заклапочана, то і сэрца не на месцы. А сэрца не на месцы — ногі гоніць. Але ў родную дамінку добра заглянуць хоць на часінку.
Голас Надзеі быў мяккі, крыху сумнаваты.
— To як жа табе жывецца, Рамане? Мы цябе часта ўспамінаем. Абы які даклад у клубе на свя
101
ты — цябе абавязкова называюць, гавораць: з нашай вёскі вучоны.
— Цяпер ужо рэдка,—дадаў Дзяніс,—Цяпер вучоных многа.
Усё жыццё, пакуль штурмаваў навуку, ішоў, поўз, караскаўся ўверх, Раману здавалася, што ён нясе сцяг сваёй вёскі. Але цяпер ён усё часцей пачынаў думаць, што сцяг вёскі нёс другі чалавек. Што не ён, Раман Шостак, а той другі ўзняў яго так, што ўбачыла ўся рэспубліка. Вось і Падбярэзны таму прыехаў сюды ад сваёй газеты. I цяпер яму іншы раз здавалася, што ён рабіў не тое, ішоў не туды. Вось і старшыня сёння сустрэў яго не сказаць каб добразычліва. «Што, у інстытут вербаваць прыехаў?» — пальнуў, пазіраючы на яго, як на саперніка. Таму зараз на пытанне адказаў ухільна:
— Нічога жывецца, цётка! Вось машыну купіў.
— Жывуць усе зараз добра. Я не пра тое,— сказала яна,— а вот ці душа твая радуецца?
Раман маўчаў.
— Я таму, што дома нудна, а ў чужых людзях трудна,— растлумачыла Надзея.— Усякае бывае.
— Сядзім вось, цётка Надзея, успамінаем,— азваўся Дзяніс, вырульваючы гаворку на другі кірунак.
— Успамінаеце, як у чарзе за блінцамі стаялі? — з сумнай усмешкай сказала Надзея.— I я часта ўспамінаю. Вот і Пятру расказвала. Калі ваша маці блінцы раніцою пякла — значыць, першыя ў чарзе Дзяніска і Раман, а Воля — тады яе дзеці.
Падбярэзны сеў бліжэй. I, мусіць, Раман улавіў яго цікавасць, бо паясніў:
— У вайну нашу вёску спалілі, уцалела ўсяго некалькі хат і вось гэта, наша. Вярнуўшыся з лесу, жылі тут тры сям’і. Ды яшчэ цётка Надзея. Жан
102
чыны раніцой па чарзе рыхтавалі сняданак на ўсіх: пяклі блінцы. А мы выстройваліся ў чаргу. Чыя маці пякла бліны — тыя і першыя. Нізашто не ўступалі: наша маці пячэ бліны — значыць, мы першыя. Толькі як цётка Надзея пякла, давала першаму мне, таму малыя звалі мяне «абжыранец». Да таго ж, нягледзячы на галадэчу, я быў таўсматы.
— Ты хоць і таўсматы быў, але бачыла я нешта ў тым нездаровае. Ды і есці ты вельмі хацеў заўсёды, раніцой ажно млеў, як не давалі чаго адразу. Дзеці гэтага не разумелі,— мякка сказала Надзея.
— Вы ўсю вайну былі ў вёсцы? — запытаў Падбярэзны.
— На хутары за вёскай, у вёсцы, у лесе — усюды была...— сказала яна з нейкай неахвотай, быццам успамінаць пра гэта не хацела.
— Вы павінны ведаць. Вось тут успаміналі сёпня: у вёсцы гарэў дуб.
— Усё гарэла, сынок. I хаты, і дуб, і душы гарэлі... Дуб... Доўга ён гарэў, волат быў... Наша вёска таму і завецца Паддубная...
— Раскажыце, калі ласка,— папрасіў Падбярэзны.
— Ен стаяў пасярод вёскі. Які гэта быў дуб? Станеш пад ім — неба не відно, вуха прыкладзеш да камля, прыслухаешся — гудзе, з небам гаворыць. Там нават слепецень быў — лясныя пчолы,— растлумачыла Надзея.— Толькі сямёра мужчын, узяўшыся за рукі, маглі абняць той дуб. Настаўнік быў тут адзін, Шаплыка, то казаў, што той дуб запісаны ў нейкіх летапісах і што ў тысяча дзевяцьсот пяцідзесятым годзе было б яму пяцьсот гадоў. Без малога колькі гадкоў не дажыў,— уздыхнуўшы, сказала Надзея, як пра чалавека.
— Ну, а далей? — папрасіў Падбярэзны.
103
— А што далей,— сумна адказала Надзея.— Далей — вайна... У Паддубным і суседніх вёсках была партызанская зона, у клубе стаяў штаб партызанскага атрада. Потым была цэлая брыгада. Немцы сюды спачатку і не патыкаліся. Затым прыйшоў спецыяльны атрад карнікаў, але і ён не мог даць рады. Тады вёскі пачалі бамбіць. Божа мой, самалёты чорныя як наляцяць, толькі свішча ды вухае ўсё наўкола. Дуб стаяў знявечаны, надламаная вершаліна пахілілася, нібы хацела захінуць партызанскі штаб, але бомба трапіла і туды. Клуб загарэўся. Агонь ахапіў і дуб. Паддубенцы, якія на той час былі ў лесе, падкрадаліся ноччу да ўзлеску і пазіралі, як сярод папялішчаў зруйнаванай вёскі стаяў, як свечка, высокі агарак дуба. Доўга ён дыміўся — тлела нутро...
Падбярэзны нервова хадзіў па двары.
Апавяданне ўваскрасіла ў памяці трох хлопчыкаў, якія з торбачкамі цераз плячо прайшлі сотні вёрст, дзесяткі вёсак, якія бачылі голад, смерць, пажары, трох хлопчыкаў, якія стаяць перад абгарэлым камлём. ён бачыў гэта! Бачыў! Толькі не мог успомніць дзе. Доўга яму здавалася, што гэта проста сон. He, гэта было. Было! Ен стаяў перад камлём таго волата!
Раптам горача стала ў грудзях.
— Я хачу пайсці туды! — сказаў нецярпліва.— Зараз!
— Ноч жа, цёмна! Заўтра будзе дзень,— паспрабаваў супакоіць яго Дзяніс.
— He, я пайду! Вярнуся і лягу ў машыне! Вы мяне не чакайце.
Раман устаў зза стала.
— Іван, пачакай! Мы з Пятром цябе праводзім.
— Сынок, ты ж не баўся,— наказала маці Пятру.
104
Яна, сама ўзрушаная ўспамінамі, ішла прыцемкаватаю вуліцаю дадому і не магла даўмець: чаго ён так захваляваўся?
Надзея не клалася спаць. Чакала сына. Яна заўсёды яго чакала, куды б ён ні пайшоў. Паставіла на стале збанок малака, паклала белы хлеб, накрыла яго ражком абруса. Пятро прывык, што вечарам на стале, калі б ён ні прыйшоў, былі малако і хлеб.
Раман ішоў побач з Надзеевічам, Падбярэзны — крыху паперадзе.
— Рана спаць людзі палеглі,— кіўнуў Раман на цёмныя вокны.
— He, гэтыя хаты пустуюць,— адказаў Пятро.— Старыя ці паўміралі, ці дзеці пазабіралі ў гарады, а хаты стаяць. Займай любую ды жыві.
Раману зрабілася не па сабе. ён чуў, што вёскі пусцеюць, але пра сваю так не думаў, здавалася, калі хаты стаяць, то нехта ў іх жыве. А яно вось як...
— Таксама нежылая,— кіўнуў галавою Пятро.
— Дык вунь жыта ж на гародзе, аж у сцяну б’е! Нехта ж пасеяў?
— Ага, жыта...
— Тут, здаецца, Пракоп жыў? Сын яшчэ ў яго быў, мой аднагодак, зухаваты такі, яго дражнілі Зондар. He ведаю ўжо і чаму.
— Сын яго недзе з’ехаў быў. Потым вярнуўся. На матацыкле, п’яны, пад машыну трапіў. А Пракоп зімою памёр. Я яшчэ памагаў хаваць. А жыта гэта азімае. Вясною, толькі снег сышоў, яно ўзялося так, што ажно дзіва! Я тут кожны дзень хаджу. Вось дарога на машынны двор. I дзіўна мне: памёр чалавек, а жыта — расце. I калгас нікога сюды не
106
селіць. Каторыя прыязджаюць, патрабуюць кватэры з выгодамі...
Пятро заўважыў, што Раман слухае яго няўважліва, думае пра нешта сваё. Бо ён раптам задумліва паўтарыў:
— А жыта — расце...
Плошча, куды яны прыйшлі, нагадвала вялікі агародчык з градкамі простых, някідкіх кветак. У мяккім святле ліхтара прыплюснуліся наготкі, нацэліліся ў неба мальвы, пагойдваліся галовы маку, выпаўзалі на асфальтаваныя сцежкі настурцыі. А пасярэдзіне стаяў прысадзісты, але моцны дубок. Рос ён, нібы ў цэбры, у шырачэзным выгаралым камлі былога дрэва.
Падбярэзны маўчаў. Нічога, ні гэтыя кветкі, ні дамы, новыя, цагляныя, ні гэты дубок, нічога не нагадвала яму тое, да галюцынацый падрабязна бачанае нядаўна відовішча. Сон, жудасны, шчымотны сон прыняў за яву. Ганяецца за ім, як за зданню...
Раман пачаў расказваць, успамінаць той дзень, калі садзілі гэты дубок. Расказваў ганарліва, узнёсла, як ён умеў.
Раман помніў, як у пяцідзесятым годзе вясною гэты дубок — тонкі дубчык з рагулькаю галінак уверсе — прынёс сюды ляснік Варывон. Ен доўга сядзеў, курыў. Аж пакуль не зазвінеў школьны званок. Быццам гэтага званка чакаў Варывон. Ен устаў з пня, узяў лапату, і тут наляцела гурба падлеткаў. Лапата пайшла з рук у рукі. Калі ж пасярод старога камля стаў кволы дубок, Варывон пакратаў яго, атаптаў, зірнуў на хлапчукоў праяснелымі вачыма і сказаў:
«Цяпер глядзіце, каб ніхто не зламаў. Вырасце дубок, і жыццё наша зноў наладзіцца. Вёска адновіцца. Харошае жыццё стане».
107
Яны сядзелі на лаўцы ля дуба. Раману ўспаміналася гаворка з Дзянісам. He ўпершыню Раман зайздросціў яму. Моцна, упэўнена, як гэты дубок, стаяў брат яго на зямлі, а ён трымцеў над ёй пажоўклым асеннім лістом. He было ў яго асалоды жыцця, нават ранейшай любові да працы свае, нібы ён ашукаўся, аступіўся і патрапіў у твань. Назольна тачыла, як шашаль сцяну, сумленне, што не ён, а вось такія, як Дзяніс і Надзеевіч, уратавалі, збераглі гэты дубок, які садзіў і ён. Пасадзіў і забыў пра яго, ніколі не ўспамінаў. Мала пасадзіць дрэва, трэба яшчэ дагледзець яго... Тым часам і хораша было на душы ад таго, што ёсць на зямлі яны, вось такія, як Дзяніс і Надзеевіч.
Верхам прайшоў ветрык, шапатлівы, лагодны. Такі бывае на пачатку ночы, калі раптам ачнецца ад дрымоты лістота, заварушыцца ў гняздзе птушка і ўсё зноў сцішыцца, змоўкне.
У Пятра ж нечакана азвалася туга, непрыкметна крануў душу ўспамін аб той размове ў Вераб’ёвым двары. Здалося яму, ці то было на самой справе, адтуль, ад ракі, пачуўся Наташын смех. Пятро наструніўся.
Прабег па лістоце супакойлівы ветрык. Зашаптаў, загаманіў дубок.
— Зайздрошчу я табе, Пятро! — задумліва сказаў Раман.
Пятро не зразумеў яго.
— Чаму? — перапытаў.
— Нешта патухла ва мне, стары,— даверліва паклаўшы яму руку на плячо, гаварыў Раман.— Спачатку доўга пякло і ныла во тут, а цяпер як бы патухла... А перад табою ўсе твае вышыні.
— У мяне не вышыні, у мяне пагоркі,— засмяяўся Пятро.
— He смейся, у кожнага чалавека свае вышыні.
108
Яны ішлі дарогаю. To гаварылі, то маўчалІ. Толькі Падбярэзны не прамовіў ні слова. Ен любіў слухаць, прыкмячаць. А зараз і расхваляваўся на гэтай дарозе.
Мяккі шэпт лістоты змянілі высокія, чыстыя і звонкія ў вячэрняй цішы гукі. To лёгкім смычком дакрануўся да тонкіх струн бяроз палявы вецер. I заныла, зашчымела сэрца ў Па
КНІГІ ОНЛАЙН
