КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Нарысы па беларускай літаратуры XX cm. Мінск «Мастацкая літаратура» 2010 УДК 821.161.3.09 ББК 83.3(4Бен) НЗО Серыя заснавана ў 1965 годзе Укладальнік Юры Пацюпа Для старэйшага школьнага ўзросту Выпуск выдання ажыццёўлены па заказу і пры фінансавай падтрымцы Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь ISBN 978-985-02-1232-0 © Афармленне. УП «Мастацкая літаратура», 2010 Тісторыя Ірына Багдановіч Беларускі паэтычны авангард 1920-х гг.* Авангард як канкрэтна-гістарычная з’ява пачаўся ў еўрапейскай літаратуры ў першае дзесяцігоддзе XX ст., і звязаны ён найперш быў з футурызмам, што сцвердзіў свае пазіцыі ў ваяўнічым і кідкім адмаўленні папярэдняй традыцыі. Традыцыяй на той час з’яўляўся не толькі класічны рэалізм, але і шырока распаўсюджаны сімвалізм. Заходнюю Еўропу ў 1909 г. ускалыхнулі авангардысцкія маніфесты італьянскага правадыра футурызму Філіпа Марынэці, які ўсю папярэднюю культуру абвяшчаў «сметнікам незлічонага музейнага хломазду», а новыя каштоўнасці жыцця звязваў з «рабочым шумам, радасным гулам і бунтарскім ровам натоўпу, стракатым шматгалоссем рэвалюцыйнай віхуры ў нашых сталіцах»1. Ен жа ў «Тэхнічным маніфесце футурыстычнай літаратуры» заклікаў «цалкам і канчаткова вызваліць літаратуру ад уласнага «я» Паводле кн.: Багдановіч, I. Э. Авангард і традыцыя: Беларуская паэзія на хвалі нацыянальнага адраджэння / I. Э. Багдановіч,— Мінск : Бел. навука, 2001,— С. 387. 1 Называть веіцн свопмп нменамн: Программные выступлення мастеров западноевропейскнх лнтератур XX века.— Москва, 1986. С. 160-161. аўтара, гэта значыць ад псіхалогіі», бо, маўляў, «гарачы метал або проста драўляны брусок хвалююць нас цяпер больш, чым усмешка і слёзы жанчыны»1. На ўсходзе да Першай сусветнай вайны яшчэ больш ярка і самадастаткова выбухнуў рускі футурызм, прадстаўнікі якога абвяшчалі толькі сябе «тварам нашага часу»2 і «новымі людзьмі новага жыцця»3 (У. Маякоўскі, В. Хлебнікаў, браты Бурлюкі, А. Кручоных і іншыя). У маніфесце «Аплявуха грамадскаму густу» рускія футурысты таксама выставілі тэзіс адмаўлення літаратурнай класікі і ўсёй папярэдняй культурнай традыцыі («Мінулае зацеснае... Скінуць Пушкіна, Дастаеўскага, Талстога і інш., і інш. Парахода сучаснасці»4). Агрэсіўна і абразліва ставіліся яны да творчасці сучасных ім пісьменнікаў-мадэрністаў: да «парфумернага блуду Бальмонта», «папяровых латаў з чорнага фрака ваяра Брусава»5 і інш. Да Першай сусветнай вайны еўрапейскі футурызм адметна, метадам грамадскага шоку, сцвердзіў свае авангардныя пазіцыі ў літаратуры, набыў калі не сусветнае прызнанне, то сусветны розгалас, стаў прыкметнай, уплывовай і нават легендарнай з’явай. Па сутнасці, ім былі разбураны два каноны: канон традыцыі (сувязі з класікай, пераемнасць з мінулым) і канон слова як такога. Апошняе падрабязна выкладалася ў другім маніфесце рускага футурызму «Садок суддзяў». Слова раскладалася і рассыпалася на літары, і з іх утваралася новая семантыка, семантыка гуку і гэтак званая «сэнсоўная бессэнсоўнасць». Футурысты дазволілі сабе прыбраць з паэтычнага тэксту знакі прыпынку, яны ж абвясцілі «крушэнне рытму» і вышукванне новага паэтычнага памеру — памеру «жывога размоўнага слова»: «Мы перасталі шукаць памеры ў падручніках — усякі рух нараджае новы свабодны рытм паэту»6. У галіне абнаўлення паэтычнага слова футурысты, 1 Называть веіцн свонмн нменамн. С. 165—166. 2 Лптературные маннфесты: От снмволпзма до «Октября».— Москва, 2001. С. 129. 3 Тамсама. С. 132. 4 Тамсама. С. 129. 5 Тамсама. 6 Лнтературные маннфесты. С. 131. бясспрэчна, зрабілі нябачаны дагэтуль наватарскі прарыў, які вызначыў шлях развіцця сусветнай паэзіі праз усё XX ст. Характэрна, што паралельна злом і абнаўленне формы адбываліся і ў мастацтве: у жывапісе нарадзіўся блізкі да футурызму кубізм, а ў далейшым яго заснавальнік Казімір Малевіч абгрунтаваў дынаміку мастацкага руху ад кубізму і футурызму да «новага жывапіснага рэалізму» — супрэматызму. Шукаючы новую ісціну ў мастацтве, Малевіч адпрэчваў мастацтва ў формах натуры і рэчавай дакладнасці: «Калі знікне прывычка свядомасці бачыць у карцінах выяўленне куткоў прыроды, мадоннаў і бессаромных венер, тады толькі ўбачым чыста жывапісны твор»1,— пісаў ён. Як словы ў футурызме гублялі знакі прыпынку і страчвалі рытм, рассыпаліся на свае складнікі — літары і гукі, з якіх утваралася новая слоўная матэрыя, так прадметы ў супрэматызме гублялі свае абрысы, і свет бачыўся як першасная беспрадметнасць, a з яе — з гэтага нічога — супрэматыстам утвараецца новая рэальнасць, новы сэнс, знакам і сімвалам якога стаў легендарны Чорны квадрат Малевіча. Такім чынам, авангард у тагачасным мастацтве быў не нейкім выбрыкам хваравітай свядомасці асобных крыклівых няздар, якія хацелі такім чынам прывабіць да сябе ўвагу, але гэта быў сапраўды фенаменальны час абнаўлення эстэтыкі, мастацтва і літаратуры тады, калі стала запатрабаваным вызначэнне новых стасункаў чалавека з рэчаіснасцю, напоўненай дысанансамі і пагрозлівай відавочнасцю перамен. Шырока вядомымі на той час былі гастрольныя турнэ футурыстаў: так, Ф. Марынэці прыязджаў у Расію, але не стаў кумірам расійскіх футурыстаў, апошнія ж, у сваю чаргу, вандравалі па абсягах тагачаснай Расійскай імперыі, а ў лютым 1914 г. адбыліся знакамітыя паэза-канцэрты футурыстаў у Мінску. На той час гэта не зрабіла, аднак, якога-кольвек значнага ўплыву на беларускую літаратуру, якая перажывала бурны перыяд свайго класічнага станаўлення і не магла ўспрыняць ні адзін з галоўных прынцыпаў футурыстаў. 1 Малевнч, К. Черный квадрат.— Санкт-Петербург, 2001. С. 29. Прынцып адмаўлення ад класікі і традыцыі не мог быць успрыняты, бо класіка і традыцыі толькі выкрышталізоўваліся і замацоўваліся, і, па сутнасці, яшчэ не было чаго ў гэтым сэнсе адпрэчваць. Прынцып ламання мовы, яе лексічных і граматычных нормаў, вынаходніцтва новых моўных штукарстваў у паэзіі быў таксама яшчэ не актуальным, бо навізною (авангардам!) было ўжо самое тварэнне на беларускай мове, ды і сама яна была яшчэ не ўнармаваная! Беларуская мова і літаратура толькі-толькі набылі свой легальны прафесійны статус у мастацкай творчасці, яны перажывалі адраджэнне, і гэта быў своеасаблівы шлях, у многім кампенсатарны, бо трэба было закласці і сцвердзіць раней слаба або зусім не праяўленыя традыцыі, якія можна было б ужо потым, па замацаванні іх, ламаць і пераадольваць. I ўсё ж футурызм як шырокая з’ява еўрапейскага паэтычнага наватарства спецыфічна праявіўся ў беларускай паэзіі таго часу. Беларускай заяўкай на яго можа лічыцца вядомы верш-гімн Янкі Купалы «А хто там ідзе?». Чаму ёсць падставы так думаць? Талент Купалы, як вядома, выспяваў у польскамоўным рэчышчы, але развіўся і ўзмацнеў у выніку яго пераадольвання. Творчыя дачыненні Купалы з польскай літаратурай і пісьменнікамі былі сталымі і плённымі. Адным з фрагментаў такіх стасункаў былі адносіны з польскім паэтам Ежы Янкоўскім. Даследнікі гавораць аб польскіх футурыстах ужо з 1910-х гг., гэта значыць, што футурызм сюды пратачыўся адразу ж па сваім узнікненні. Адной з яркіх фігур яго бьгў менавіта Ежы Янкоўскі (1887—1941) — аўтар першых футурыстычных вершаў у Польшчы. Яго наватарскі пошук злучаў у сабе пралетарскія і нацыянальныя матывы: «Niebieskie oczy proletariatu... tak jak niebieski jest nad Polsk^ swit! — пісаў ён.— O wieze waszej swiat przekarze swiatu mi^dzynarodowy futuryzmu mit»1. Знамянальна i паказальна тое, што Ежы Янкоўскі быў віленскім знаёмым Янкі Купалы. Ен адзін з першых прад- 1 Poezja polska: 1914-1939. Antologia.— Wybor i opracowanie: R. Matuszewski, S. Pollak — Warszawa, 1962. S. 272. стаўнікоў суседніх літаратур ацаніў і высока ўзнёс талент нашага песняра. Шэраг яго артыкулаў, змешчаных у кіеўскім часопісе «Przegl^d krajowy» ў 1909 г., надаваў Купалу міжнародную значнасць. Ён падкрэсліваў навізну і яркасць купалаўскага таленту, прыводзіў і аналізаваў вершы са зборніка «Жалейка» (1908) і асаблівую ўвагу надаў вершу-гімну «А хто там ідзе?», прывёўшы яго тэкст цалкам і падкрэсліўшы: «Чуваць у гэтым вершы водгук мернага поступу мільёнаў ног... Веліч скрыўджанага народа, які ідзе на барацьбу за сваю чалавечую годнасць, на бой за светлы дзень, узносіць чытача. Песня аб тым светлым паходзе імпануе, трывожыць, пранізвае пагрозай чакання. Народ ідзе!»1 Будучы паэтам успрымальным да новых павеваў часу, Е. Янкоўскі ацаніў і гэтую навізну ў Купалы. Невыпадкова, відаць, шлях творчай эвалюцыі прывядзе яго да футурызму, бо, нягледзячы на тое, што футурызм, па словах В. Шаршаневіча, «з’явіўся ў блазенскім грыме і бубянцах... што ў ім шмат бутафорскага, браваднага, эпатажнага»2, важным дасягненнем футурызму было сцверджанне самакаштоўнасці формы, эстэтызацыя формы. 1 фармальны пошук футурыстаў не ведаў межаў, у ім былі свае крайнасці, як, напрыклад, у заяўцы, што ў пяцірадкоўі «дыр, бул, іцыл, убеіцур, скум вы co бурлэз» — «болей рускага, нацыянальнага, чым ва ўсёй паэзіі Пушкіна»3. Тым не менш футурыстычная апалогія формы задала тон у абнаўленні верша, і гэты працэс быў плённым на працягу ўсяго XX ст. Купалаўскі верш «А хто там ідзе?», бясспрэчна, не быў напісаны пад непасрэдным уплывам футурызму, але пры абсалютна дакладным адчуванні Купалам неабходнасці наватарства. Менавіта дух наватарства стаў вызначальнай рысаю таго часу, і калі мы звернем увагу на асаблівасць формы купалаўскага верша, пабудову яго страфы, стрыманую ўрачыстасць гутарковай дыялогавай інтанацыі пры відавочнай 1 Цыт. па кн.: Янка Купала: Энцыклапедычны даведнік.— Мінск, 1986. С. 700. 2 Лнтературные манмфесты. С. 175. 3 Тамсама. С. 138. скупасці чыста выяўленчых сродкаў то стане зразумелым, што верш заключаў у сабе відавочную фармальную навізну нават пры захаванні нормаў граматыкі і сінтаксісу. Змест жа верша фактычна адчыняў дзверы ў будучыню цэламу народу. Гэта была бясспрэчная дэманстрацыя новай свядомасці, якая будавала сябе на футурыстычным прынцыпе адмаўлення старога, ранейшага. Менавіта ў гэтым вершы Купалы скандэнсавалася энергія часоў: мінулага, якое трэба перажыць і вырвацца з яго да новай яснай будучыні, да беларускай перспектывы — «людзьмі звацца!». Калі рускія футурысты «скідвалі класікаў з карабля сучаснасці», то ў беларускай версіі гэта выглядала як развітанне з гісторыяй паняволенага мінулага, дзе ўласныя дзяржаўнасць, мова і культура, страчаныя на пэўным этапе, былі недасягальнаю мараю. Спадчынай беларускага мінулага, якое «трэба скінуць» у сучаснасці, былі не А. Міцкевіч, В. Дунін-Марцінкевіч ці Ф. Багушэвіч, а нацыянальна-дзяржаўны ўціск і заняпад. Ад гэтага трэба было пазбавіцца беларускай будучыні, і такое збаўленне дэкляравалася Купалам гэтаксама, як футурыстамі дэкляравалася вызваленне ад класікі. Аднак у Купалы дыялог з будучыняй не меў разбуральнага, гвалтоўнага акцэнту ў сваім змесце, не меў агрэсіі, якою вызначаўся ўласна футурызм. Цікавым з’яўляецца і той факт, што і сам Ежы Янкоўскі перажыў уплыў купалаўскага верша ў сваім далейшым станаўленні як польскі футурыст. Так, у вершы «Splon lotnika» ім была скарыстана форма, блізкая да купалаўскага верша «А хто там ідзе?», якім ён так захапляўся. Таму, адкінуўшы бутафорскае шалупінне, без якога, аднак, футурызм як такі проста немагчыма ўявіць, паўторым, што верш «А хто там ідзе?» Купалы можа лічыцца першым беларускім футурыстычным творам, бо ён адпавядае некаторым ключавым граням футурыстычнай парадыгмы. У далейшым радыкальнае і агрэсіўнае адпрэчванне мінулага ў футурыстычным духу стане адной з вызначальных рысаў беларускай паэзіі 1920-х гг.