КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ўнагадаю маліцвенна, У збавенне ўверыўшы сваё: Твае блакітнасці нязменны, Нязменна хараство тваё2. Паэтам авангарднага мыслення з яркай, глыбокай індывідуальнасцю, якога таксама ў 20-я гг. залічвалі да «ўпаднікаў» і абвінавачвалі ў «ясеніншчыне», быў яшчэ адзін узвышэнец Тодар Кляшторны. «Эстэтычная практыка Ясеніна не толькі ўзмацняла душэўную адкрытасць маладой беларускай паэзіі 20-х гг., яе шчырасць, не толькі вучыла паэтаў тонкаму, пранізліва-трапяткому выяўленню самых інтымных, далікатных пачуццяў. Яна спрыяла жывучасці і пашырэнню некаторых адмоўных тэндэнцый, напрыклад, захапленню багемнымі матывамі, чаднай разгульна-кабацкай рамантыкай»3,— пісалася ў беларускім літаратуразнаўстве яшчэ на пачатку 1980-х гг. Гэта наўпрост адносілася і да Т. Кляшторнага. Асноўнай заганай яго творчасці лічыліся песімістычныя («упадніцкія») ноты настрояў што не адпавядалі бадзёраму мар- 1 Жылка, У. Выбраныя творы. С. 60. 2 Тамсама. 3 Гісторыя беларускай савецкай літаратуры: У 2-х частках. Ч. 1.— Мінск, 1981. С. 40. ' шу сацыялістычнага будаўніцтва. Паэта абвінавачвалі ў «багемшчыне» як паэтызацыі вузка-індывідуалістычных перажыванняў, апяванні безнадзейнага смутку і хмяльных уцех, а таксама ў «эстэтнічанні» як прыхільнасці да «мяшчанскіх» вобразаў тыпу «ледзяных гітар», «ружовых келіхаў», «вішнёвых хмар», «пунсовых шклянак». «Спадчынай багемшчыны... гучаць усе гэтыя «ружовыя шклянкі», «наліўкі ледзяныя», «п’янае юнацкае віно», «першы хмель разбураных надзей»1,— пісаў сумнавядомы пагромшчык літаратуры Алесь Гародня (Функ). Больш памяркоўны і разважлівы Сымон Куніцкі таксама досыць тэндэнцыйна ўяўляў сумарны вобраз лірычнага героя Т. Кляшторнага: «Усе настроі... камбінуюць адзін вобраз чалавека, які падчас губляе ўсякі сэнс жыцця, губляе ўсякую зацікаўленасць жыць, не знаходзіць у жыцці ніводнага месца, за што б можна было зачапіцца, чым бы можна было зацікавіцца»2. Такім чынам, у крытычным асэнсаванні творчай практыкі 1920-х гг. былі трывала выпрацаваныя крытэрыі, паводле якіх літаратурны герой павінен быць бадзёрым аптымістам, будаўніком новага грамадства з кельмай або рыдлёўкай (але ніяк не з кілішкам або любоўным раманам) у руках; мастацкі ідэал пры гэтым адлюстроўваў нязломнага і суровага змагара за новую эпоху сцвярджэння пралетарскай дыктатуры («дыктатуры працы») і барацьбы з «ворагамі народа» ў абліччах тых, хто сумуе па даўніх днях, не прымаючы рэвалюцыйнага радыкалізму сучаснасці; сістэма ж мастацкіх вобразаў павінна была быць прыстасаванай для раскрыцця ўсіх гэтых важных задач, якім, відавочна, мала адпавядалі эратычна-хмельныя матывы і схільныя да смутку і рэфлексіі лірычныя героі. Ужо ў першым зборніку вершаў Т. Кляшторнага «Кляновыя завеі» (1927) выкрышталізаваліся тыя ўлюбёныя матывы і вобразы, за якія так бязлітасна біла яго ў друку крытыка. Найбольш характэрным, можна сказаць ключавым, для яго стаў эпітэт ледзяны, які адпавядаў стрыжнёваму «завейнаму» вобразу кнігі і акрэсліваў як пануючы матыў холаду: 1 Полымя. 1928. № 8. С. 168. 2 Маладняк. 1930. № 8-9. С. 147. Мёрзлы месяц з-за гор васількамі Перасыпаў вазёрную сінь. Стыне ўсё... Ледзянымі сярпамі Выйшла восень рабіну касіць1. Далей у гэтым жа вершы «Зазімак» хтосьці свішча «ледзяным салаўём» і агучваюцца «ледзяныя перазвоны», дзе душа збірае «дзіцячай радасці зоры». Ледзяныя вобразы напаўняюць іншыя вершы кнігі — «Белыя паляны, белыя гаі...», «На ледзяной гітары». У першым з іх з’яўляюцца «ледзяныя пчолы», «хтосьці незнаёмы ў ледзяных санях», вобраз каханай лірычнага героя, у якой ён пытаецца, «хто замёў снягамі у душы вясну?». Бадай што самым нечаканым, проста ашаламляльным, у «ледзяным» шэрагу бьгў вобраз «ледзяной гітары», які ствараў «багемную» ілюзію творчай свабоды ў бяздушнай рэчаіснасці, напоўненай гулам і рокатам машын. Зіма і ноч былі адмоўнымі сімваламі ў пралеткультаўскай паэтыцы, ім заўсёды супрацьстаяла сонечная раніца. Можа, таму Кляшторны так настойліва сцвярджаў ледзяную, марозную, вобразнасць у сваёй паэзіі, што інтуітыўна адчуваў яе апазіцыйнасць агульнапрынятай паэтыцы, якая лічылася адзінай формай выражэння сучаснага «стылю эпохі» і абвяргала ўсё астатняе, што не дэманстравала рэвалюцыйнай радасці. Менавіта таму, што «ледзяныя гітары» былі спосабам выражэння творчай свабоды паэта, былі ўнутрана апазіцыйнымі афіцыйнаму канону, з імі так заўзята змагаліся крытыкі. А Кляшторны ж пісаў аб простых чалавечых пачуццях, аб прамінальнай хуткаплыннасці дзён: 3 вішнёвых хмар на ледзяной гітары Заплакала зара па сонечнай вясне, I быццам з вёснамі развеяныя мары На успамін застылі на вакне. Куды пайшло, куды ўсё уляцела, Чаму загінула, не кінуўшы слядоў, Чаму застыла ўсё — заледзянела Ў туманнай шэрані аснежаных палёў? 1 Кляшторны, Т. Кляновыя завеі.— Мінск, 1927. С. 37. Так і ў жыцці — развеяныя вёсны Туманам крыюцца ў завеях залатых, I замярзаюць сонечныя вёслы На паўггуці ў каралях ледзяных...1 Яшчэ адзін сталы «багемны» вобраз у Кляшторнага раздражняў крытыкаў — вобраз чаркі, кілішка і ўсяго, што адносілася да in vino veritas. «Кілішкавая» вобразнасць у паэта не азначала, аднак, нейкай асаблівай яго прыхільнасці да алкаголю, але была сродкам мастацкага самавыражэння, эпатажу, правам выказвацца пра ўсё і ўсяк. Менавіта ў гэтай абсалютнай свабодзе самавыражэння быў сэнс эксперыментатарскага авангарднага мастацтва, якое было ўсвядомлена не рэалістычным, бо рэалізмам не вычэрпвалася і не вызначалася існасць мастацтва наогул, а асабліва мастацтва вялікай эпохі еўрапейскага мадэрнізму, куды ўпісваўся і адраджэнска-авангардны твар паэзіі беларускай. Эпатажныя вобразы Кляшторнага прываблівалі сваёй экспрэсіяй, жаданнем уразіць і здзівіць: Дзе месяц з зорнае званніцы Вартуе золата кляноў, Хачу спяваць, Хачу маліцца Над чаркай выпітых гадоў...2 Як бы насуперак строгім канонам пралетарскай эстэтыкі ў паказе жанчыны як таварыша па класавай барацьбе і матыву кахання як мяшчанскага перажытку Кляшторны падкрэслена і з асалодай «гуляе» любімымі мастацкімі вобразамі, культывуе эстэтычную вытанчанасць і задуменна-развітальную настраёвасць сваіх любоўных «багемных» вершаў: I грае ноч на струнах ледзяных. Гадзіны чаркамі вычэрпываюць вечнасць. Як скора, любая, ў завеях залатых Сівымі пальцамі Наш вераснёвы вечар Сыграе «recvium» на струнах ледзяных...3 (Курсіў наш,— I. Б.) 1 Кляшторны, Т. Кляновыя завеі. С. 14. 2 Тамсама. С. 5. 3 Тамсама. С. 22. Як можна заўважыць, у так званай «багемнасці» была схаваная ўстаноўка на свабоду творчага самавыражэння і палітычную незаангажаванасць. Мастацтва заставалася вышэйшай сферай духу і не падлягала рэгламентаванасці ні ў ідэях, ні ў стылі выказвання. Рэвалюцыйныя апалагеты ад мастацтва не маглі дараваць такой наўмыснай непадпарадкаванасці іх афіцыйна ўсталяванаму канону, таму, як таўром, якое адрознівае «ўпадніка» ад мэтанакіраваных будаўнікоў камунізму ў літаратуры, яны надзялялі паэтаў мянушкамі багемных «трубадураў» і «ледзяных гітарыстаў». Але што ж такое ўрэшце беларуская «багема» 20-х гг.? Традыцыйна словы «багема, багемны» ўжываліся з негатыўным адценнем і азначалі, паводле афіцыйных тлумачальных слоўнікаў, асяроддзе мастакоў, актораў, літаратараў і іншых «прадстаўнікоў малазабяспечанай творчай інтэлігенцыі, якія вядуць бязладнае і легкадумнае жыццё», пад чым падразумявалася, як правіла, з пункту гледжання звычайнага абывацеля, распуста і п’янства. Аднак для саміх прадстаўнікоў так званай «багемы» ў такім спосабе жыцця быў выклік грамадству, асновы і звычаі якога яны не прымалі, лічачы іх несумяшчальнымі са сваімі ідэаламі і ўяўленнямі. Права жыць не так, як жыве звычайны абывацель,— у гэтым была асаблівасць светаадчування творцы, узятая ў спадчыну ад рамантызму, бо мастак, пісьменнік, як вядома, заўсёды адчувае сябе дыскамфортна ў рэгламентаваным грамадскім асяроддзі. Такім чынам, «багема» з яе песімізмам і расчараваннем у спосабе звычайнага добраўпарадкаванага жыцця была спецыфічнай формай творчай апазіцыі, пратэстам супраць руціны грамадскай паўсядзённасці і спосабам сцвярджэння сваёй адметнай значнасці ў мастацтве. Рэаліямі тагачаснай беларускай «багемы» былі сяброўскія застоллі з натуральным жаданнем нефармальна абмяркоўваць жыццёвыя і літаратурныя справы, дзяліцца сваім, слухаць іншых. «Найбольш прыдатным для сустрэч быў Тодараў пакой, бо ўся кватэра была заселена такімі ж адзінокімі людзьмі, як наш таварыш. Згоды на бяседу ў яго можна было і не пытацца, але надыходзіў далікатны момант: «скідаліся» на пляшку лошыцкага віна з агрэсту ці антонаўкі, малой цаны, але выдатнага смаку, і на перакус, таксама сціплы, студэнцкі,— скрылёк кілбасы і палавіну французскай булкі на чалавека»1. Так апісваў беларускую літаратурную «багему» 1920-х гг., якая ўся потым апынулася на нарах, яе сведка і ўдзельнік узвышэнец Максім Лужанін. Тут панавалі таварыскасць, душэўнае яднанне, узнёслыя парыванні. У «багемным» коле 1920-х гг. задумваліся аб Беларусі, аб высокай місіі служэння ёй, аб яе пакутным гістарычным лёсе. Тут нараджалася адчуванне трагізму эпохі і прадчуванне ўласнай ахвярнасці: У жыццёвай цемені хто зорнымі страфамі Закаласіў так стынучую тлень, Слязамі бацькаўшчыны, горкімі слязамі Хто перасыпаў золата паэм?!. Хто пад шляхамі ў сонечнае ранне, Дзе шапаціць бярозавы абрус, Аддаў душу за вечнае змаганне, Распяў душу за маці-Беларусь?!.2 3 паняццем беларускай тагачаснай літаратурнай «багемы» звязана і таямнічая абрэвіятура ТАВІЗ. Як піша даследнік Лявон Юрэвіч, «у багатым ліставанні Ю. Віцьбіча неяк напаткалася назва невядомага мне літаратурнага аб’яднання ТАВІЗ. Абрэвіятура расшыфроўвалася ў лісце да Ант. Адамовіча, які ў той час працаваў над кнігай пра беларускую літаратуру. ТАВІЗ — Таварыства Аматараў Выпіць і Закусіць (вынайшаў назву Міхась Багун). У назве адчуваецца немалая доза адкрытага эпатажу, насмешкі над заарганізаванасцю тагачаснага літаратурнага жыцця. Да таго ж не было сумнення, што ўсякія афіцыйныя і неафіцыйныя ахоўнікі чысціні ідэалагічных радоў успрымуць аб’яднанне з такой назвай як зборышча алкаголікаў. Дык чым жа быў ТАВІЗ? Па сведчанні Віцьбіча, гэта была спроба аб’яднаць беларускую багему, стварыць пэўную апазіцыю «пісьменніцкаму калгасу»: «Беларуская багема,