КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Розныя нацыянальныя літаратуры далі свету пісьменнікаў з універсальным мастацкім бачаннем: англійская — Оскара Уайльда, французская — Поля Верлена і Гіёма Апалінэра, аўстрыйская — Гуго фон Гофмансталя і Райнера Марыя Рыльке, беларуская — Максіма Багдановіча і ранняга Янку Купалу... Есць усе падставы аднесці да творцаў сінтэзаванага складу і Уладзіміра Жылку (1900—1933). Універсалізм У Жылкі быў дэтэрмінаваны аб’ектыўнымі і суб’ектыўнымі прычынамі, і ці не ў першую чаргу — прыналежнасцю да часавага сумежжа, найбагацейшага на школы, кірункі, плыні, філасофскія сістэмы і эстэтычныя эксперыменты, але не менш багатага на самыя выродлівыя падзеі і тэндэнцыі. Сваю прыналежнасць да крызіснага часу Жылка адчуваў надзвычай востра. «I так шмат губім мы ў наш жорсткі век,— з гаркотай прамаўляе ён у адным з лістоў ад 1926 г.,— калі дурное і бяскрыўдна школьнае homo homini lupus est1 афарбоўваецца ў нейкі жахлівы колер і які звярыны сэнс пачынае дыхаць у лапах сучаснасці, і так шмат непатрэбнай злосці і рафінаванай знянавісці...» (3, 277-27S). Дасць Жылка і мастацкую эмблематычную выяву сваёй эпохі, і, можа, найбольш выразна — у паэме-духоўніцы «Тастамент»: ...На зломе дзвюх эпох злавесным, У неспрыяльным ветры злым Сваё жыццё прайшоў я... (3, 148). He апошнюю ролю ў фарміраванні ўніверсальнага светаадчування Жылкі, на наш погляд, адыграў і факт пражывання паэта ў 1923—1926 гг. у Празе, гэтай Еўропе ў мініяцюры, гадаванцамі якой былі Франц Кафка і Райнер Марыя Рыльке. На час знаходжання Жылкі ў Празе яна ўжо не была часткаю Аўстра-Венгрыі: «шматковая» (Лесінг) імперыя абрынулася ў выніку Першай сусветнай вайны. Але горад па-ранейшаму жыў жыццём рознанацыянальным, разнамоўным, рознакультурным, з якім і Жылка не мог не судакранацца. Да таго ж нельга не ўзяць пад увагу і тое, што Прага была, па сутнасці, другой пасля Парыжа культурнай сталіцай Еўропы; тут віравалі самыя розныя плыні — паэтызм і сюррэалізм, сімвалізм і экспрэсіянізм, рэалізм і інш. Апрача таго, Жылка меў стасункі і з літаратурнымі рэаліямі Польшчы і Расіі. Універсалізм Жылкі быў абумоўлены ў пэўнай меры глыбокай цікавасцю паэта да вышэйназваных і іншых рознанакіраваных літаратурных кірункаў. Многія з іх — рамантызм і неарамантызм, сімвалізм і імпрэсіянізм, эстэтызм і экспрэсіянізм — наклалі адбітак на яго ўласную творчасць. Падобна і на тое, што беручы «курс на М. Багдановіча», пракламуючы яго як «свой Сцяг», за які ён «гатовы змагацца», Жылка падзяляў і памкненні Багдановіча прышчапіць на нацыянальную глебу еўрапейскія мастацкія адкрыцці. Пры гэтым, як вядома, стаўленне М. Багдановіча да сусветнай культуры і літаратуры вызначалася дзвюма тэзамі — засвойваць 1 Чалавек чалавеку — воўк (лац.). чужое і як найгучней прамаўляць, развіваць сваё. Ва ўнісон з Багдановічам выказваецца і Жылка, напрыклад, у лісце да А. Луцкевіча ад 1924 г. : «Я згодны з Вамі, што беларусам, творачы, трэба палажыць як грунт для свае творчасці народную творчасць, але мы мусім прысвоіць сабе ўсе здабыткі сусветнага пісьменства. Высшае хараство будзе ў умелым згарманізаванні высокай культуры і тэхнікі верша разам з народным элементам. На жаль, гэта будзе не скора, бо мы толькі шукаем сябе...» (3, 262). Шукаў сябе і Жылка. Яго творчасць, ды і светабачанне ў цэлым,— гэта туга па разнастайнасці. Увага паэта да суветнага літаратурнага досведу і месца апошняга ў эстэтыцы Жылкі настолькі значныя, што яго творы ў сукупнасці сваёй — сапраўдны Інтэртэкст, але не ў сэнсе, пазней нададзеным гэтаму паняццю тэарэтыкамі постмадэрнізму — з’явы інтэртэкстуальнай, «цытатнай» па вызначэнні, а ў сэнсе больш шырокім, як, напрыклад, гэта разумеў М. М. Бахцін: «Тэкст жыве, толькі судакранаючыся з іншым тэкстам (кантэкстам)» (1, 207). Цяжка нават пералічыць усіх іншанацыянальных мастакоў, чыё слова тым ці іншым чынам адгукнулася ў творчасці Жылкі: Гарацый і Дантэ, Петрарка і Персі Бішы Шэлі, Гётэ і Адам Міцкевіч, Верлен і Бруна Ясенскі.,,1, вядома, цэлы пантэон расійцаў — ад Пушкіна і Лермантава да сучаснікаў Жылкі. Пры гэтым відавочнай была ўвага Жылкі найперш да сусветнай літаратуры другой паловы XIX — пачатку XX ст., перыяду так званага дэкадансу, пераважна — да творчасці «пакутнікаў-мучальнікаў», «рыцараў Святла, змагароў з цемрай», якіх на Захадзе называлі яшчэ «праклятымі» і якіх у памяці паэта быў «цэлы рой»: «трагічны Гогаль, парадаксальны Оск. Уайльд, святы Гл. Успенскі, хворы Дастаеўскі, мудры Ібсен, заблудзіўшыйся Ніцшэ» (3, 156). «Пакутнікаммучальнікам» быў і сам Жылка. Нездарма ў вершах, у «Дзённіку» і лістах, гэтых найболып шчырых самарэфлексіях, ён прыпадабняе свой зямны шлях і яго канец лёсу Хрыста (ёсць трагічная сімволіка і ў тым, што абарвалася жыццё паэта на трыццаць трэцім годзе): «Але, Божанька, я так утаміўся, дзень быў кароткі, цяжкі (нат больш — жахлівы) і шэры. Такія бываюць у Піліпаўку, развідніцца і зноў пачынае сутонець, ні сонца, ні блакітнага неба, ні светлых даляў. Развіднелася і сутонее, а дня й не было. Няможна ж так жыць: заўсёды хворы, заўсёды павышаная тэмпература, безнадзейнасць, бяссілле. Душыць і самотнасць — ні родных, ні блізкіх сяброў і прыяцеляў. Я на ўсім сваім кароткім шляху — адзін. I ў час, калі падымаюся на свае горы і калі валюся, зніжаюся на сваю (курсіў Жылкі,— Е. Л.) зямлю. Адзін ускіпваю радасцю, адзін халадзею тугой» (3, 160). Крыху раней, у тым жа «Дзённіку», гэтае прыпадабненне прагучала амаль цалкам адкрыта: «...Хрыста, светлага Ісуса я заўсёды любіў. Знаю Яго боскасць (хоць Богам Ен мог і не быць) і знаю Яго чалавечнасць... Люблю Яго, як моладасць сваю, як казку, як легенду, як лёгкі сон, як летуценне, але люблю і як сімвал мае (падкрэслена мною Е. Л.) трагедыі, люблю Яго за вялікі трагізм, за мукі Яго, за раны, за крыж Яго» (3, 156). Наўрад ці выпадкова перакладаў Жылка паэзію пераважна такіх жа пакутнікаў: Шарль Бадлер пражыў 46 гадоў, Бруна Ясенскі — 40, Іржы Волькер — усяго 24... Многія з тых, хто натхняў Жылку на пераклады, на этыка-эстэтычныя пошукі, мог бы сказаць пра сябе яго словамі: «Заўтра... Ты ведаеш, як гучыць гэта слова для таго, які не мае сёння?.. » (3, 280). Справа, зразумела, не толькі ў падабенстве лёсаў, а яшчэ і ў агульным сацыяльна-палітычным фоне для творчасці — усё тым жа «зломе дзвюх эпох злавесным» (3, 148). Адсюль і настроі адпаведныя, сугучныя трагічным настроям Бадлера, Верлена, Блока, адчуванні катастрафізму, адзіноты і безабароннасці такіх сучаснікаў беларускага паэта, як экспрэсіяністы. Пры ўсёй увазе да свежых павеваў, новых эстэтычных платформ у сусветнай літаратуры Жылка, аднак, не быў безаглядным і заўзятым эпігонам, падыходзіў да іх (як і М. Багдановіч) разборліва, памяркоўна. Напрыклад, той жа імажынізм ён называў «паэзіяй глухіх»: «Там галоўнае «абраз». Пака што гэта школа мае найбольш зрокавых абразоў. Аб музычных, гукавых не чуў» (3, 161). Неадназначным было стаўленне Жылкі да многіх навацый у еўрапейскай літаратуры, што ў рознай меры інтэграваліся ў яго ўласны паэтычны дыскурс. Паказальная, напрыклад, жылкаўская рэцэпцыя эстэтызму. Небеспадстаўна вызначаюць Жылку як песняра хараства, канстатуюць прывабнасць для яго найперш «харашыні», красы, прыгажосці. Назву «Хараство» дае ён і аднаму са сваіх вершаў, і эсэ, выкладаючы ў апошнім своеасаблівую філасофію красы: «Чаму хараство заўсёды пабожнае? Чаму дагэтуль няма рэлігіі хараства? Хараство — стымул праўды, волі і веды. Укараніся культ Хараства, і людзі былі б шчаслівымі... Людзі жадаюць Хрыста новых высот, новага неба! Хрыстос Хараства прыйдзе хрысціць у імя Хараства формаў і духа, і ім спасемся!.. Хараство і гармонія ці не адно і тое ж?!» (3, 164). «Як Вы адносіцеся да эстэтыцкага кірунку ў беларускай паэзіі? — пытаецца Жылка ў лісце да А. Луцкевіча ад 10 мая 1925 г.— Мне гэта вельмі цікава! Мінчукі ў сваіх крытычных артыкулах радуюцца, што ў нас вось толькі нацыянальныя ды сацыяльныя тэмы. Радасць гэта бессэнсоўная... я хачу сказаць, што маю права пісаць не толькі ўра-патрыятычнапралетарскія рэчы, але й заставацца ў самотным ціхім храме Хараства» (3, 271). Свае вершы за 1924 г. Жылка называе менавіта «эстэтычнымі спробамі». А ў наступным, 1926 г., зноў жа ў лісце з Прагі да А. Луцкевіча, Жылка, дзелячыся намерам выдаць у Вільні новую кнігу вершаў, заўважае: «У іншым месцы, акрамя Вільні, гэты зборнік не можа з’явіцца ў друку: нахіл да рэфлексій, эстэтызму...— гэтаму прычына» (3, 276). Пра Хараство — «сваё каханне, апошняе каханне», «каханку няздрадную, нязменную»,— разважае паэт у «Дзённіку»: «Мне хочацца думаць, што Яно і ёсць вялікая, сапраўдная рэальнасць, якое няма нат у навуцы» (3, 155). У эстэцкім рэчышчы часам палягае і жылкаўская вобразнасць: тыя ж «фіялкавыя раніцы» дзяцінства і «лілейныя дні» (3, 123) юнацтваабо «блакітнаплашчы» дзеньі «залатапромені ў ставу»: Млынар заставіў застаўкі I ледзь плюскочацца рака. Стралой крыла чыркаюць ластаўкі Люстранасць ясную стаўка. Блакітнаплашчы з захаду Дзень хіліць галаву I ў спрыт ссыпае скарбы-знахады — Залатапромені ў ставу... (3, 111). 3 аднаго боку, відавочны паралелі з эстэтызмам О. Уайльда, заснаваным на парадаксальным сцверджанні першаснасці мастацтва, на досыць своеасаблівым суаднясенні хараства і маралі. 3 другога боку, мы маем справу не толькі з рамантычным эстэтызмам (тут беларускі творца якраз блізкі да англійскага), але нават, як гэта ні парадаксальна, з эстэтызмам сацыяльным, бо адчуваннем Хараства ў паэзіі Жылкі прасякнуты «і Беларусь, і барацьба, і буры, і вясняныя громы, і палі, і сенажаці» (3, /55). Нават містыку, нават уяўнаневымоўнае, «невядомыя таёмствы» (3, 121) Жылка разумее па-асабліваму. Даючы, напрыклад, сваёй паэме паказальную назву «Уяўленне», што не можа не выклікаць асацыяцый з сімвалізмам, а таксама са славутай працай А. Шапенгаўэра «Свет як воля і ўяўленне», Жылка між тым прысвячае свой твор цалкам канкрэтным сацыяльна-палітычным падзеям, пададзеным, праўда, гранічна «персаналізавана». Неадназначным было і яго разуменне мадэрнізму; пры характарыстыцы, напрыклад, Янкі Купалы як аднаго «з найбольш яркіх і глыбокіх прадстаўнікоў мадэрнай беларускай літаратуры», ён адзначае ў творчасці паэта перавагу «двух момантаў — нацыянальнага і сацыяльнага», яго здольнасць «рэалістычна і праўдзіва» (3, 180) адлюстроўваць жыццё беларускага сялянства.