Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў
Генадзь Бураўкін
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 496с.
Мінск 2004
Побач з касьцёлам пабудаваная сучасная мадэрновая царква. Прасторны высокі васьміграньнік, сьцены — суцэльныя вітражы з цёмнаблакітнага шкла ў трывожных ружоважоўтых плямах. Hi то ўсплёскі далёкага сонца, ні то водбліскі іншага невядомага сьвятла — нешта застылае, халоднае. А ўгары, пад стольлю, як у космасе, — расьпяты Хрыстос. Гучыць арган, гукі ліюцца аднекуль з неба, прымушаючы чалавека спыніцца, прысесьці на лаўку, супакоіцца, засяродзіцца на сваім і вечным.
Зайшлі і мы. Пасядзелі. Памаўчалі. Паслухалі...
21
У сем вечара адкрыцьцё выставы Кашкурэвічаў.
Мастакі хвалююцца: то нешта паправяць, то нешта перавесяць. I вось шум заціхае... Гаворацца традыцыйныя ў такіх выпадках прамовы — у меру сьціслыя, у меру дзелавыя. Добра, што стала магчыма такое: беларусы едуць да немцаў, немцы едуць да беларусаў. Удзельнікам урачыстасьці хочацца хутчэй прайсьціся па памяшканьні кірхі, бліжэй і спакойна зірнуць на разьвешаныя жывапісныя і графічныя работы — плён творчых пошукаў двух пакаленьняў знакамітай сям’і — старэйшага і маладзейшага.
У апошнія хвіліны ўрачыстасьці прыязджае Вольга Алейнікава — загадчыца менскага дзіцячага гематалагічнага цэнтру. Яна толькі што з ФранкфуртунаМайне, узбуджаная, нярвовая, месца сабе не знаходзіць. На яе плечы рэспубліканскае міністэрства аховы здароўя ўзваліла адзін з самых цяжкіх клопатаў — вайну з дзіцячымі лейкозамі, можа, самым страшным, што прынёс Беларусі Чарнобыль. Як чаўнок, снуе яна па Заходняй Еўропе — Германія, Аўстрыя, Швейцарыя... Сама і доктар, і заказчык, і дыпламат. Каму бяда, а каму дзьве бяды....
У самалёце па дарозе з Масквы ў Франкфурт аднаму з хворых дзяцей, якіх везьлі ў клініку Гётэ, стала зусім дрэнна. Дзіця давезьлі жывым, але ўрачы ўжо нічога не маглі зрабіць. Маці і мёртвае дзіця. Сярод чужых людзей. Бяз мовы, бяз грошай. У Менску ім не памянялі ні капейкі. Пазванілі з Франкфурту ў савецкае консульства ў Кёльн, гэта за дзьвесьце кіламетраў ад Франкфурту. Там адказалі: сёньня ніхто прыехаць ня можа, прыедуць заўтра. А да заўтра болей сутак!... Вось ён, яшчэ адзін Чарнобыль, — казённы, паўсядзённы, савецкі.
Работнікі клінікі ня сталі чакаць, калі прыедуць і ці прыедуць наогул консульскія служкі, сабралі грошы і для маці, і на труну, і на перавоз цела дамоў.
Гора ня любіць дыпламатыі, гора любіць спагаду.
Сустрэча з журналістамі ў офісе Агенцтва друку “Навіны”. Прысутнічаюць прадстаўнікі заходнегерманскіх газетаў, радыё. Тэма гаворкі ўсё тая ж: “Чарнобыль”.
“Прайшло чатыры гады пасьля выбуху на атамнай станцыі. Што зрабіў, што робіць урад, каб ліквідаваць вынікі аварыі, каб зьменшыць наступствы катастрофы?”
!20
Што зрабілі, што робяць? На словах — нешта робяць, на самой справе — амаль нічога. Бо ўсё, што робіцца, гэта так мізэрна, так вымучана, так непасьлядоўна...
Вось і мы тут, у Берліне, паспрабавалі нешта зрабіць, нешта расказаць, нешта патлумачыць. “Чарнобыль — гэта крызіс савецкай сістэмы, але гэта ня толькі савецкі крызіс. Гэта крызіс і еўрапейскі, і сусьветны. I выйсьці з яго можна толькі ўсім разам, супольнымі намаганьнямі”, — гаворыць Васіль Быкаў. Журналісты пагаджаюцца, ківаюць галовамі.
Сярод пытаньняў да Быкава і такое: “Як Вы ўспрынялі крытыку культу асобы?” — “Нармальна. Я ведаў, што гэта будзе рана ці позна. Я перажыў вайну і перажыў яе на перадавой, у акопах. Я шмат пабачыў і шмат пра што'думаў. I я ведаў, што гэта рана ці позна будзе”.
Зноў пытаньні — і не сказаць, што рытарычныя, і не сказаць, што аўтарам іх нешта балела. Ці то абыякавасьць, ці то вяласьць, ці то стомленасьць.
“Ім надакучылі нашыя скаргі і просьбы”, — падводзіць рысу Быкаў. Мусіць, яно і праўда: надакучылі. Але куды дзецца? Горка хадзіць па сьвеце з працягнутай рукой, але бяда прымушае. Трагедыя дзяцей, трагедыя людзей, трагедыя цэлага народа, генацыд часоў Перабудовы.
Сустрэча з групай евангелісцкіх пастараў — актывістаў Акцыі “Suhnezeichen”. Сэрца сустрэчы — Хрыстаф. Ён яе арганізаваў, сабраў усіх у кучу, пазнаёміў — хто ёсьць хто. Быкава многія ведаюць, чыталі, рады сустрэцца з ім, пагаварыць, атрымаць аўтограф. Сустрэча ідзе нязмушана, твар у твар, вочы ў вочы. Адчуваецца, што ў гэтых людзей ня проста цікавасьць да чарнобыльскай бяды, а цікавасьць, прадыктаваная міласэрнасьцю, жаданьнем дапамагчы.
Адзін з маладых пастараў гаворыць, што яго абшчына сабрала дваццаць тысячаў марак і гатова перадаць іх для набыцьця дазіметраў для чарнобыльскай зоны Беларусі. Наступае цішыня. Усе глядзяць на Быкава. Чакаюць, што ён скажа. I ён гаворыць:
— Яното так, можна і на дазіметры. Але іх у нас пачалі ўжо выпускаць. А ці нельга гэтыя грошы пусьціць на канкрэтную акцыю — набыцьцё лекаў ці лячэньне канкрэтнага чалавека, цяжка хворага на лейкемію... Толя, дзе там у цябе было фота?
221
Я дастаў Анюціна фота, і яно пайшло па крузе. I кожны доўга трымаў яго ў руках, узіраўся ў яго, быццам нешта хацеў прачытаць. А што, акрамя хваробы, адчаю і надзеі, можна было прачытаць на тым фота? Я ні на кога не глядзеў, ня мог глядзець. Адно толькі чуў, як моцна б’ецца сэрца. Ніколі — ні да гэтага, ні пасьля я ня чуў, каб так білася.
Словы Быкава сталі тымі словамі, якія вырашылі лёс тых тысячаў марак, а з імі і лёс маленькай дзяўчынкі на фота. Дзяўчынкі з сумнымі незямнымі вачыма.
Едзем у стары цэнтр Берліна — рэйхстаг, Брандэнбургскія вароты, Трэптаўпарк. Усё гэта знаходзіцца ва “ўсходняй” зоне, але экскурсійныя аўтобусы з Заходняга Берліна прапускаюцца бесьперашкодна. Можа, таму, што лёс Берлінскай сьцяны ўжо вырашаны, яе зносяць. Можа, яшчэ і таму, што на дварэ сорак пяты май пасьля вайны.
Брандэнбургскія вароты ў рыштаваньнях — ідзе рэстаўрацыя. Трэптаўпарк у маладой зелені і нязвыклай для вялікага горада цішыні. А ля рэйхстагу — маўклівай шэрай аграмадзіны са сьветлымі латамі пазьнейшага бетону на сьценах і калонах, якім замазваліся сьляды ад куляў і асколкаў, віруе жыцьцё. Шмат турыстаў, шмат берлінцаў. Людзі ходзяць, глядзяць на манументальны і нязрушны ў сваёй масіўнасьці будынак, на цёмныя воды даволі шырокай Шпрэе. Усе нібы ў чаканьні нечага важнага, што восьвось павінна адбыцца.
Ня ведаю, пра што думаў Васіль Уладзіміравіч, калі мы ішлі паўз рэйхстаг, па нізе шматлікіх, на шырыню ўсяго будынка прыступак галоўнага пад’езда.
— Тут жа на кожнай прыступцы ляжала па дзесяцьпятнаццаць нашых хлопцаў, — толькі і сказаў ён глухім здаўленым голасам.
У час штурму Берліна загінуў ягоны стрыечны брат Мікола. Можа, і ён ляжаў на адной з гэтых прыступак, а можа, на дарозе да іх. Сам Васіль Уладзіміравіч у тыя дні ваяваў у Аўстрыі.
Непадалёку ад сьценаў рэйхстагу людзі арганізавалі кірмаш. Прадаецца Берлінская сьцяна! He сьцяна цалкам, а яе долі, яе асколкі. I людзі ахвотна плоцяць тры, пяць марак, каб узяць у рукі і пакінуць на памяць кавалак раструшчанага бетону, таго бетону, які разьдзяляў берлінцаў, разьдзяляў немцаў,
222
разьдзяляў Германію, разьдзяляў сьвет.
Спачатку падумалася: навошта купляюць? Навошта?.. Значыць, сьцяна так уелася ў косьці, так зьнелюбела, што людзям патрэбна матэрыяльнае пацьверджаньне, што яе ўжо няма. Няма — і вось канкрэтны асязальны напамін пра тое, што яе няма. Сваёй бетоннай ломанай лініяй сьцяна апраўдвала і ўзаконьвала і “жалезны занавес”, і савецкія танкі на вуліцах Берліна, Прагі, Будапешта праз многія гады пасьля вайны, і нашу галечу, і ўвесь ідыятызм нашага жыцьця.
Розумам можна дайсьці, можна даказаць самому сабе, што ўсё, што адбываецца зараз, гэта справядліва, што некалі так і павінна было стацца. I ўсё ж, як сумна глядзець на гэты бойкі гандаль усёй савецкай ваеннай атрыбутыкай! Што тут толькі не прадаецца! Мундзіры, папругі, фуражкі, пілоткі, гузікі, значкі, медалі і ордэны... Але ж гэта тое, чым мы жылі, чаму верылі, на чым нас купілі, як вераб’ёў на мякіне.
У каторы раз выставілі на пасьмешышча. I што з таго, што гэта справядліва?!.
Побач з рэйхстагам, на крутым беразе ракі, на металічнай сьценцыагароджы расьпятыя белыя крыжы, Іх я налічыў пятнаццаць. Яны — журботны напамін пра тых нямецкіх юнакоў, што адчайна кідаліся ў ваду, каб пераплысьці на другі бераг, пераадолець сьцяну і апынуцца ў свабодным сьвеце. Памежнікі расстрэльвалі іх ва ўпор.
Пра што думаў там Быкаў, я ня ведаю.
Сядзім за адным са столікаў, вынесеных з рэстарану на тратуар фешэнебельнай Курфюрстэндам. Размаўляем, маўчым, а калі маўчым, то ўсё роўна размаўляем. Думаем пра дом, пра жыцьцё, пра літаратуру, пра ўсё, што засталося ў Менску, у Беларусі.
Ад жыцьця не ўцячэш, яно ў тваёй крыві, яно ўсюды з табой. Няхай галоднае, няхай беднае, але каб не такое дзікае! He такое беспрасьветнае! А то і галоднае, і беднае — і такое дзікае.
— Васіль Уладзіміравіч, Вы столькі паезьдзілі па сьвеце, столькі пабачылі, а жонка Ваша Ірына Міхайлаўна, хоць раз езьдзіла з Вамі?
— Неа. У яе нават няма замежнага пашпарту.
Падумаў, памаўчаў.
22»
— Ведаеш, яе бабулю расстралялі ў Курапатах. Бабулі тады было семдзесят два гады... — сказаў і зноў замоўк.
Ім бы, гэтым беларускім пісьменьнікам, радавацца, што яны ў вольным горадзе, што сядзяць за чыстым столікам, што п’юць халоднае пеністае нямецкае піва, і што падае яго дабразычлівы паслужлівы афіцыянт, — ні табе мату, ні табе бруду...
Ім бы адчуваць сябе вольна, хоць часова забыўшыся на свае клопаты і трывогі. Вось хоць бы так, як гэтыя немаладыя турысты з Англіі ці, можа, з Канады ці Францыі, а яны... To Курапаты, то Чарнобыль....
У часе адной з сустрэчаў з творчай інтэлігенцыяй Берліна нехта жартам спытаў у Васіля Быкава: “Як адчуваюць сябе савецкія людзі за мяжой?” Ён ладумаў і зусім сур’ёзна адказаў: “Савецкія людзі за мяжой увесь час глядзяць у зямлю і падымаюць вочы толькі тады, калі едуць дадому. А ў зямлю глядзяць таму, што ім сорамна глядзець на ўсё гэтае дабро, сорамна адчуваць сябе непаўнацэннымі”.
I мы з ім глядзім у высокія запацелыя бакалы з півам і ледзь не ў адзін голас гаворым літаральна такое: “Як добра, што нашы жанчыны ня бачаць усяго гэтага...”
Як добра...
Гэта ня зайздрасьць гультаёў: “суседавы куры нясуць большыя яйкі” ці “багатаму чорт дзяцей калыша”. Гэта не...
Тады што гэта?..
Ціхі позьні вечар, у прыродзе супакоенасьць і лагода. I сярод гэтага быкаўскае:
КНІГІ ОНЛАЙН
