Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў
Генадзь Бураўкін
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 496с.
Мінск 2004
Гожым ліпеньскім ранкам выехалі мы на Лагойскі тракт. Ушчэнт дабіты “ўазік” ляцеў на гранічнай хуткасці, бо за рулём сядзеў Геня, ці не лепшы з усіх студыйных кіроўцаў. Побач са мной іранічна ўсміхаўся нечаму Самсон Палякоў, драматург і галоўны рэдактар студыі “Летапіс”. Схаваўшы рукі ў чорную торбу, зараджаў кінастужкай касету Сяргей Пятроўскі, наш аператар і рэжысёр. А наперадзе, адразу за кіроўцам, прыладкаваліся Рыгор Барадулін і Васіль Быкаў. Аб нечым яны гаварылі, але слоў было не чуваць — на падлозе грукатала кіназдымачнае жалеззе.
Словам, звычайная кінагрупа. Неверагодным было толькі тое, што ехалі мы на Ушаччыну — здымаць фільм пра Быкава.
А гэтага ён не хацеў. Адмаўляўся далікатна, але з такой рашучасцю, што звяртацца зноў да яго было бессэнсоўна. Аднак для студыі “Летапіс” дзевЯностых гадоў, якая ўсвядоміла сябе студыяй беларускай, не зняць гэткі фільм было немагчыма. Ды і лепшыя часы ўжо мінулі, і
2?
чынавенства новай хвалі з імпэтам аднаўляла даўнейшыя парадкі. Зноў ці не кожны ўдалы фільм даводзілася “прабіваць”. Улада крыўдзілася і не магла зразумець, чаму гэта Быкаў перад ёй не трапеча. I быў ужо недалёка той час, калі ён пакіне краіну.
Працэс жа ўключэння фільма, нават дакументальнага, у вытворчы план кінастудыі надзвычай марудны і наўмысна ўскладнёны. На ўсялякі выпадак — каб засцерагчыся ад нечаканасцяў. Але мы знайшлі ў тагачасным Міністэрстве людзей, якія разумелі, хто такі Быкаў. I дапамаглі нам рознымі праўдамі і няпраўдамі тэму ў плане зацвердзіць. Пра паўнаметражны фільм нельга было нават весці размову. Добра яшчэ, што хаця б дзве часткі (нейкіх 20 хвілін) зацвердзілі.
Наконт аўтара сцэнару ніякага сумнення ў нас не было. Хто ж ведаў Быкава лепш за ягонага сябра Рыгора Барадуліна? Тым болей, што ён ужо даўно супрацоўнічаў з нашай студыяй. I ўсе фільмы, сцэнары да якіх ён пісаў, з лёгкай рукі Рыгора атрымліваліся проста выдатнымі. I ў гэтым выпадку нам бачыўся ўжо фільм неардынарны. Да таго ж здымаць яго павінен быў Сяргей Пятроўскі, рэжысёр і аператар таленавіты, апантана адданы свайму няўдзячнаму мастацтву.
Вядома, гэта было недарэчнасцю: ёсць у плане фільм пра Быкава, а згоды ягонай на тое няма. I пры звычайных абставінах ніхто б і не падумаў падзеі прыспешваць. Але ж “быў час, была эпоха”. I хутка так павярнуўся ён, гэты час, так выкруціўся пачварна, што пад забаронай апынуўся не толькі нейкі там фільм, але і сама студыя “Летапіс”.
Рыгор разумеў, чаму з гэтым фільмам мы не наважваемся чакаць лепшых дзён. Паабяцаў яшчэ раз пагутарыць з Васілём. Але ж і мы павінны таксама давесці нейкія важкія аргументы, каб пераканаць яго, што гэта не будзе чарговая кіношная пустышка. I неяк адразу сышліся на тым, што здымаць Быкава трэба на радзіме. Калі пагодзіцца, дык хіба, можа, з гэткай нагоды. А пакуль — дачакаемся лета.
Але Сяргей Пятроўскі яшчэ зімою, ледзь дачакаўшыся зацверджання тэмы, праклаў дарогу ў Бычкі. Зіма выдалася халоднай, завейнай. А ён, патанаючы ў глыбокім снезе, блукаў з кінакамерай па тамтэйшых узгорках і азёрных берагах, шукаючы стылістыку і адмысловую танальнасць будучага
80
фільма. Першым знятым матэр’ялам ён усіх нас проста ўразіў.
Чорнабелая стужка, дзіўнае спалучэнне белага і чорнага ў абрысах узгоркаў з самотнымі дрэвамі на заснежаных схілах, нетаропкія панарамы вялікага возера, скутага лёдам. Нейкая бязмежная пустая прастора і незразумелае адчуванне трывогі. I ў кожнай той панараме, у кожным кадры пазнавалася беспамылкова Ушаччына.
Недзе ўвесну, калі шмат ужо сабралася знятага матэрыялу, наважыліся паказаць усё тое Быкаву. Мы сядзелі ў студыйнай залі. На экране разгортваліся дзівосныя панарамы, у якіх нібыта і не было нічога адметнага. Купка алешніку на снежнай раўніне. Адзінокая хаціна пад чорным небам. Два вялікія дрэвы над яе завеянай страхой.
Я мімаволі зірнуў на Быкава. Ен сядзеў нерухома і глядзеў на экран. I немагчыма было зразумець, прыймальнымі падаюцца яму гэтыя першыя накіды або ён увогуле ўсё адвяргае. Калі скончыўся прагляд, ён таксама нічога не сказау пра свае ўражанні, толькі спытаў суха:
— А назва якая? —
— “Край перакуленых нябёс”, — адказаў Палякоў.
Мы мелі на ўвазе ўсяго толькі тое вялікае возера за вёскай Бычкі, у якім, калі глядзець на яго з высокага берага, так адметна адлюстроўваецца высокае неба, што ўзнікае адчуванне нейкай бязмежнай глыбіні. I нічога болей. Але Васіль Уладзіміравіч усміхнуўся змрочна і перайначыў назву пасвойму:
— Сапраўды, усё там у нас перакуленае.
Ён развітаўся з намі і пакінуў студыю. Дамагацца канкрэтнага адказу на наша пытанне зараз было недарэчна. Хто ведае, ці не пачулі б мы кароткае “не”.
Толькі недзе ў пачатку ліпеня патэлефанаваў на студыю Рыгор:
— Едзем у Бычкі!
А ўвогуле, як ставіўся ён да кіно?
Пытанне на першы погляд недарэчнае. Пераважная большасць ягоных твораў экранізавана. Кінематограф прозай Быкава захапляўся безаглядна.
I ўсё ж, і ўсё ж...
28
Калі якінебудзь пільны даследчык перагорне аднойчы стэнаграмы беларусьфільмаўскіх мастацкіх саветаў, дык будзе, напэўна, уражаны дзіўнай неадпаведнасцю. У тых стэнаграмах процьма старонак — выступы Алеся Адамовіча. Бліскучыя, палымянйя прамовы дасведчанага аналітыка і таленавітага публіцыста. Ён заўсёды нешта абараняў ці абвяргаў, а часцей, што ў тагачасным кіно было найважнейшым, прабіваў сцяну чынавенскага супраціву. Без перабольшвання можна сказаць, што ён уплываў на развіццё кінематаграфічнага працэсу. Прысутнасць жа Быкава на тых мастацкіх саветах ці на якіх дыскусіях тых часоў — выпадковасць. I рэдкія ягоныя выступы на кінастудыі — гэта часцей за ўсё тыя ці іншыя заўвагі па фільму, канкрэтныя, стрыманыя, скупыя.
А магчымасцяў выявіць сябе ў кінематографе ў Быкава было нашмат болей, чым у ягонага сябра. 3 твораў Адамовіча толькі раманы “Вайна пад стрэхамі” і “Сыны ідуць у бой” экранізаваў Віктар Тураў ды яшчэ Элем Клімаў паставіў фільм “Ідзі і глядзі” па “Хатынскай аповесці”. А з фільмаў, пастаўленых паводле прозы Быкава варта ўзгадаць толькі самыя вядомыя: “Трэцяя ракета”, “Альпійская балада”, “Воўчая зграя”, “Дажыць да світання”, “Абеліск”, “Доўгія вёрсты вайны”, “Узыходжанне”, “Круглянскі мост”, “Знак бяды”, “На Чорных лядах”.
Проза Быкава — выдатнае кіно. Гэта рэжысёры зразумелі адразу. I, здавалася б, творчы саюз кінематографа з пісьменнікам прадвызначаны і непарыўны. Сапрауды, цікавасць кінарэжысёраў да творчасці Быкава з кожным новым фільмам толькі ўзрастала. Але ці абуджаў кожны новы фільм адпаведныя пачуцці ў пісьменніка — пытанне куды якое няпростае.
Пра свой першы досьвед ад творчай сустрэчы з айчынным кінематографам Васіль Быкаў распавёў у “Доўгай дарозе дадому”. Рычард Віктараў, які ўзяўся экранізаваць “Трэцюю ракету”, быў далёка не горшы з рэжысёраў. Але ж якім быў родны наш кінематограф! “Неяк мы падлічылі, — узгадваў Быкаў, — атрымалася, што каля 60 асобаў маюць права ўмяшацца ў кінапрацэс, нешта забараніць, змяніць, запатрабаваць, Што ўвогуле і рабілі... Пакуль доўжыўся падрыхтоўчы працэс, рэжысёрпастаноўшчык схуднеў, падобна, пачаў
!Я2
вар’яцець, ня ведаў, на якім свеце жыве. Аўтар сцэнару таксама. Просценькая сцэнка салдацкага побыту ў акопе ператваралася ў прадмет складанага эстэтыкапалітычнага дыспуту — як было, як трэба, як ня трэба, і што скажа начальства. Мы перасталі лічыць напісаныя і адкінутыя варыянты сцэнару, спыніліся нарэшце на апошнім, прынятым умоўна.”
Той вопыт першага спаткання з кінавытворчасцю не быў адмысловым, не вызначаўся нейкім выпадковым збегам неадольных акалічнасцяў. Такой была паўсядзённая практыка айчыннага кінапрацэсу. Фільм “Трэцяя ракета”, на погляд самога пісьменніка, “атрымаўся так сабе”.
Але ўжо наступная стужка — “Альпійская балада” — мела ўсе падставы прэтэндаваць на экранны поспех. Надзвычайныя абставіны, сустрэча і каханне хлопца і дзяўчыны не толькі з розных краін, але амаль з розных сусветаў — што яшчэ трэба для таго кіно, якое заўсёды кранае сэрцы гледачоў? Да таго ж галоўныя ролі рэжысёр Барыс Сцяпанаў прапанаваў неблагім выканаўцам. I працаваў ён старанна. I ад начальства далёка — на Каўказе, у гарах. Але надта пасвойму ўспрыняў ён аповесць. А тут яшчэ між выканаўцамі галоўных роляў успыхнуў канфлікт. А экран бязлітасны. I каханне Івана і Джуліі не пераўзышло адчужанасці Любові Румянцавай і Станіслава Любшына.
Аднак на гэткія дробязі хто тады звяртаў увагу! I фільм нязменна ўзгадваўся, калі кінакрытыкай ці начальствам пералічваліся здабыткі нашага кіно. Хіба толькі голасу Васіля Быкава не чуваць было ў тым аднадушным хоры. “Hi тое, ні сёе”,— зазначыў ён пра гэты фільм.
Дык што ж, у экранізацыях прозы Быкава не было прарываў, сапраўдных творчых удач?
Былі, ды яшчэ якія!
Але вернемся пакуль туды, на Лагойскі тракт, па якім ліпеньскім ранкам імчаў бесклапотна старэнькі студыйны “ўазік”. Летні дзянёк набіраў моцы, і апошнія аблачыны спяшаліся пакінуць бездакорна сіні небасхіл.
I раптам у нейкай катлавіне з высокімі схіламі паабапал шашы зачмыхаў рухавік,і кіроўца выруліў на ўзбочыну. I ўсе выйшлі. Цішыня, якая абрынулася на нас, нікога не
2»
ўзрадвала. Кіроўца, пакорпаўшыся ў маторы, безнадзейна зазначыў:
— Наўрад ці штонебудзь тут зробіш. Давядзецца на тросе вяртацца ў цэх.
Калісьці, яшчэ ў даўнія часы, новаўтвораны “Беларусьфільм” праглынуў дакументальнае кіно з усёй ягонай вытворчасцю. Студыя “Летапіс”, якая ўзнікла на руінах раскулачанай кінахронікі, ужо нічога свайго не мела. Усё, што патрэбна было для здымкаў, яна павінна была прасіць у магутнага гаспадара. А той, зразумела, дбаў найперш пра кінематограф мастацкі. I ў тым, што транспарт на “Беларусьфільме” ў такім стане, вядома, не наша віна. Я быў мастацкім кіраўніком студыі “Летапіс” і да вытворчай базы не меў ніякага дачынення. Але хіба ад гэтага лягчэй? Мы так доўга дамагаліся гэтай паездкі, і вось зза нейкай дробязнай выпадковасці зрывалася ўсё на самым пачатку.
У мяне і сумнення ніякага не было, што нават самы лагодны і цярплівы чалавек, калі б ён трапіў у гэткія абставіны, як цяпер Васіль Быкаў, выйшаў бы на дарогу, спыніў першую сустрэчную машыну ды вярнуўся ў Мінск. Што было рабіць? Апраўдвацца? Тлумачыць, што аўтацэх — чужая для нас тэрыторыя? I навошта Быкаву ўнікаць у недарэчнасці нашай роднай кінавытворчасці? Было поўнае адчуванне катастрофы. I каб не бачыць яе лагічнага развіцця, я проста пайшоў падалей ад гэтага злашчаснага “ўазіка” — уверх па схілу прыдарожнага ўзгорка. I ўзыйшоўшы, спыніўся, бо гойдалася перада мною зялёнае жыта. У іншы момант якім узрушэннем было б убачыць гэтыя цёмныя хвалі, што ўзнікалі і згасалі пад лёгкім подыхам ветру. Але цяпер хараство цудоўнага летняга дня толькі ўзмацняла пачуццё роспачы. Наўрад ці паўторыцца калінебудзь наш выезд на Ушаччыну. Хутчэй за ўсе механічныя чмыхі матора перакрэслілі нашу задуму.
КНІГІ ОНЛАЙН
