Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў
Генадзь Бураўкін
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 496с.
Мінск 2004
I тут пачуў я нейчыя крокі. Азірнуўся. Па схілу ўзгорка ішоў Васіль Быкаў. Ён спыніўся, акінуў позіркам жытнёвыя хвалі і спакойна, нібы нічога не здарылася, спытаў, ці сапраўды я з вёскі Двор Пліна. I калі я пацвердзіў, сказаў, што добра ведае гэтую вёску — хадзіў праз яе ў школу. Я мімаволі ўявіў сабе гэты шлях. Сем кілометраў ад Ушачы да Пліна, яшчэ сем да Селішчаў, ды яшчэ ці не столькі ж да Кублічаў, а там — дзе яшчэ тыя Бычкі! Увосень — размыты
дажджамі гасцінец. Снежныя сумёты зімою. I ўсё пешшу, пешшу...
Падышоў Барадулін. Мы загаварылі пра розныя ўшацкія навіны. I раптам з дарогі пачуўся доўгі гудок. Нас клікаў Генадзь, наш кіроўца. Здарыўся цуд — адрамантаваў ён нягеглы матор! Нездарма ж Сяргей Пятроўскі лічыў яго лепшым кіроўцам на студыі. Дарэчы, да канца экспедыцыі той “уазік” болей нас не падводзіў.
А падвечар мы былі ўжо ў Бычках. Вызначылі месцы здымак наступнага дня. I пайшлі паглядзець на возера.
У неаглядным савецкім кінематографе, вядома ж, знайшоўся рэжысёр, які звярнуўся да прозы Быкава не толькі ў пошуках драматычнага сюжэту. I рэжысёрам тым была жанчына. Таленавітая Ларыса Шэпіцька абрала для экранізацыі “Сотнікава”. Былі і іншыя прэтэндэнты на пастаноўку фільма паводле гэтага твора. Але ўсімі клятае Дзяржкіно СССР праявіла ў канфлікце рэжысёрскіх інтарэсаў неверагодную ўпартасць, рашуча адхіліла заяўкі вядомых майстроў і аддало перавагу жанчыне. Хутчэй за ўсё не шляхецкімі памкненнямі кіравалася чынавенства. Яно меркавала, напэўна, што жаночы варыянт экранізацыі неяк прыцішыць, прыглушыць ідэйную вастрыню гэтага твора.
Але ж гэта была Ларыса Шэпіцька, бязмежна далёкая ад традыцый жаночага кіно, а тым болей у савецкім яго варыянце. Яна доўга шукала выканаўцаў галоўных роляў. Уладзімір Гасцюхін у ролі Рыбака адразу, як кажуць, патрапіў “у дзесятку”. А вось выканаўца ролі Сотнікава быў вызначаны толькі пасля доўгіх пакутлівых пошукаў— недзе ў расійскай правінцыі. Барыс Плотнікаў, новае імя ў кінематографе.
Пра фільм “Узыходжанне”, пра несумненную творчую ўдачу рэжысёра напісана безліч палымяных радкоў і старонак.
Чорнабелая стужка. Жорстка, амаль графічна акрэслены сюжэт. Усё падпарадкавана адзінай задуме. У дыялогах — ніводнага лішняга слова. Ніводнага выпадковага кадра. Стылістыка міту.
Бязмежна доўгі праезд санак з палонным Сотнікавым па зімовай дарозе. Цень неадольнай пакуты на твары. Нерухомы
285
позірк — у бязмежную далячынь. А там — белы снег, палоска далёкага лесу, між павольных узгоркаў цыбулінкімакаўкі тыпова расійскай вясковай царквы. Чакайце, адкуль яна, гэткая, у Беларусі?..
У той час расійская інтэлігенцыя, насуперак афіцыйнай ідэалогіі, імкнулася да сапраўднай духоўнасці і бачыла яе пераважна ў адрынутым калісьці бальшавіцкай уладай праваслаўі. I ў кінематаграфічным асяроддзі шмат хто Сотнікава і Рыбака з фільма “Узыходжанне” атаесамляў з Хрыстом і Іудам. Як гэта бывае звычайна, зазірнуўшы ў вялікі твор літаратуры, кожны знаходзіць у ім тое, што шукае. I экранізуючы “Сотнікава”, Ларыса Шэпіцька бачыла ў ім тое, што хацела ўбачыць.
Кінамастацтва Расіі ўзбагацілася выдатным творам. A Беларусі зноў выпадала чакаць. Свайго таленавітага пастаноўшчыка. Свой фільм.
Толькі нешта яны не спяшаліся.
Возера тое ўбачылі мы ў глыбокай лагчыне. Крутыя ўзгоркі атачалі яго. Лес на ўзгорках здалёк здаваўся дзікім і цёмным.
Мы збіраліся толькі вызначыць месца заўтрашніх здымак, таму ніякай апаратуры, акрамя ручной камеры “конвас”, з сабой не ўзялі. Пад густымі кронамі дрэў ісці было лёгка. Наперадзе крочыў Быкаў. Ён жа тут ведаў, напэўна, кожную сцежку. Бераг быў ужо недалёка, возера срэбрам ззяла між дрэў. Але ён раптам павёў нас некуды ўгору. Ніякай сцежкі тут мы не бачылі, а схілы здаліся нам надта стромкімі.
Праз колькі хвілін узышлі ўсе на нейкі дзіўны ўзгорак. Вяршыня яго была нібы зрэзана. Па перыметры вялізнай пляцоўкі ўгадваліся рэшткі землянога валу. А па той яго бок уздымаліся маладыя дубкі.
— Нічога не нагадвае? — ледзь прыкметна ўсміхнуўшыся, спытаў Быкаў.
I не дачакаўшыся адказу, патлумачыў:
— Паганскае капішча. Некалі тут быў дубовы гай, Ну як мясціна?
Мы стаялі, зачараваныя. Сонца хілілася ўжо на край неба. Глыбокія цені ўзнікалі пад прыазёрнымі кручамі. I навакольныя ўзгоркі здаваліся сапраўднымі гарамі, загадкавымі
і таямнічымі. I нябесным святлом свяцілася вялікае возера.
— Узгадвалася яно вам напэўна? — спытаў Самсон.
— Чаму ж не... — адгукнуўся Быкаў.— Як у кожнага армяніна ёсць гара Арарат, гэтак і ў кожнага беларуса павінна быць сваё азярцо.
He назаляючы асабліва, Пятроўскі патроху здымаў. Запісвалі і фанаграму. Неспадзяваныя эпізоды таго вечара так удала ўманціраваліся потым у фільм! I на кінастужцы, і на выпадковых, знятых тады для саміх сябе фотаздымках звычайнай быкаўскай пахмурнасці як не было. Настрой таго ціхага летняга вечара перадаўся, відаць, і яму.
Калі выйшлі на адзіны вольны ад зараснікаў бераг, Быкаў, які паранейшаму крочыў наперадзе, ужо далёка адарваўся ад нас. На беразе ляжаў вялізны шэры валун. Быкаў прыладкаваўся на ім, дастаў з кішэні блакнот і нешта доўга там занатоўваў. Потым нетаропка скіраваўся да возера. Падышоў да самай вады. Пастаяў, углядаючыся ў цёмны супрацьлеглы бераг. I, павярнуўшыся да нас, сказаў, што трэба вяртацца.
Сонца зайшло. Але неба яшчэ доўга заставалася светлым. I возера, у якім ужо адбіўся месяц, здавалася глыбокім, бяздонным.
I ўсё ж бадай не варта сцвярджаць, што Быкаў не ўмешваўся ў наш пакручасты кінапрацэс. Ва ўсякім разе мне вядомы выпадак, калі ён паўплываў на гэты працэцэс, ды яшчэ як!
Калісьці, у канцы васьмідзесятых, уся тады яшчэ велічэзная краіна была ўзрушана крамольным грузінскім фільмам, у якім Верыко Анджапарыдзе ў ролі нейкай дзіўнаватай старой, стоячы на брукаванай вулічцы, пыталася, ці прывядзе яе гэтая дарога да храму. I, даведаушыся, што не, здзіўлялася: а навошта дарога, якая не вядзе да храма? Прайшло некалькі год, і я параканаўся, як глыбока ўразілі ўсіх тыя словы.
Хто б мог падумаць, але на містычную тую дарогу выйшла і наша высокае чынавенства. Яно ўсвядоміла раптам жахлівую недарэчнасць: з дакументальнага экрану зусім зніклі кіруючыя абліччы ды яшчэ запанавала там беларуская мова, да якой у сэрцах нашага кіраўніцтва заўсёды палала “няз
2«7
гасная любоў”. Навошта дарога, калі яна не вядзе да храма? I навошта студыя, калі ідзе яна не ў звычным кірунку?
I яе закрылі, выдаўшы адпаведны загад. Апеляваць было бессэнсоўна. У Міністэрстве культуры толькі рукамі разводзілі — дырэктыва зверху. I ўсё, цішыня. Нават нашы прыхільнікі і аднадумцы зацята маўчалі.
I тады на студыю “Летапіс” прыйшоў Васіль Быкаў. Ён даў інтэрв’ю радыёстанцыі “Свабода”. Заўсёды стрыманы на беларусьфільмаўскіх прасторах, гэтым разам у адрас чынавенства, якое знішчыла адзіную ў краіне беларускамоўную студыю, ён дыпламатычных слоў не выбіраў. На наступны дзень ягоны выступ з’явіўся і ў газеце “Звязда”. Напэўна, ў той час у чынавенства ілбы яшчэ не зацвярдзелі канчаткова. Яно разумела, чаго вартае слова Быкава. Злашчасны загад знік. Нібы растаяў у паветры...
Начаваў я ў вёсачцы Пліна, у сваякоў. А ўся наша здымачная група — ва Ушачы. Наступнай раніцай, як было дамоўлена, чакаў “уазік” на плінскім раздарожжы. Той пад’ехаў, не спазніўшыся ні на хвіліну. А яны ж усе, як было зразумела, заязджалі яшчэ ў вёску з прыгожаю назвай Ваўчо, дзе жыла сястра Быкава. Спадарыня Валянціна таксама выправілася з намі — не магла ўпусціць нагоду пабыць ажно цэлы дзень з братам.
Калі праязджалі міма плінскага парку, зруйнаванага, a некалі на дзіва прыгожага, Быкаў сказаў мне:
— Якія тут дрэвы стаялі...
У мяне скаланулася сэрца. Гэта быў даўні мой боль. 3 усіх вёсак на свеце болей за ўсё я любіў сваё Пліна. He толькі таму, што тут нарадзіўся. Яно, наша Пліна, здавалася здалёк вялізнаю хмараю, што зачапілася выпадкова за тутэйшыя ўзгоркі. I хмара тая бывала ў залежнасці ад пары году то ліловапразрыстай, то зялёнай, то сонечназалатой. Памятаў Быкаў, якія велічэзныя дрэвы тут калісьці раслі. Але нейкае мудрае начальства загадала іх усе спілаваць. Усе клёны і ўсе дубы. Астатняе датаўклі п’яныя трактарысты.
А Быкаў усе яшчэ помніў старыя плінскія дрэвы. Я хацеў паказаць яму тое месца, дзе быў некалі хутар майго дзеда — там я з’явіўся на свет. Але на ўскраіне Пліна па нейчай стратэгічнай задуме вырас цесны, нялюдскі пасёлак з
388
сілікатнай цэглы. Прытулак для наезджай рабочай сілы. Жартаўнікі назвалі яго Шанхаем. I ніякага хутара я не заўважыў — яго падмяў пад сябе ўсё той жа Шанхай.
У Бычках мы спыніліся каля знаёмай ужо хаты і пачалі выгружаць наш здымачны рыштунак. Быкаў сказаў, што пойдзе наведаць бацькоўскія могілкі. Пятроўскі схапіўся за камеру. Але Быкаў тыя памкненні спыніў:
— Туды я пайду адзін.
У нас быў час падрыхтавацца да здымак грунтоўна.
Панадворак ліпеньскім ранкам выглядаў так прывабна! I зялёная трава каля ганку здавалася такой сакавітай і роснай, што мы, расстаўляючы апаратуру, стараліся яе не вытаптываць, каб нішто не парушала спакой гэтага закінутага куточка. I хата цяпер зусім не нагадвала тую, пад чорным небам, якую бачылі мы на зімовых здымках Пятроўскага. Клён і дубок, што высока ў неба ўзносілі свае кроны, здавалася, надзейна засцерагаюць гэты кут ад непагадзі і бяды. Ды і старая хата, хоць і вісеў на дзвярах замок, не выглядала зусім закінутай і занядбанай. А з боку вясковай вуліцы пад вакенцамі нават цвілі нейкія самасейныя кветачкі.
I раптам я ўбачыў яшчэ здалёк, як да свайго панадворку ішоў Васіль Быкаў. Нетаропкая хада. Засяроджаны позірк. Напэўна, ён думаў аб нечым. Толькі аднойчы, крыху прыпыніўшыся, паглядзеў кудысьці ў далячынь, у бок возера, і зноў пакрочыў па вуліцы.
А тая вясковая вулічка, што абмінала вольна раскіданыя хаты, так выгіналася прыгожа ды адмыслова, быццам наўмысна дапамагаючы рупліваму аператару зняць непаўторную панараму. I ён здымаў. Можа, ўпершыню ў жыцці не зважаючы на метраж. Потым, ужо на студыі, Сяргей сказаў мне, што выкруціў на тую панараму ўсю касету.
На панадворку, убачыўшы, што ў нас усё гатова да здымак, Быкаў сеў на лаўку каля глухой сцяны, сказаў коратка:
КНІГІ ОНЛАЙН
