Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў
Генадзь Бураўкін
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 496с.
Мінск 2004
— Вашы пытанні.
Мы патлумачылі, што па тым сцэнары, які збіраемся зняць, усе нашы пытанні павінны застацца за кадрам. Ніякіх інтэрв’ю. Толькі ягоны, Васіля Быкава, маналог.
I ўжо нашмат пазней, калі на студыі пачаўся мантаж фільма, мы здзіўляліся таму, як трапна, па ўсіх законах
28»
кіно, “зманціраваў” ён сам гэты маналог, адказваючы на нашы зусім не простыя пытанні.
У той год, калі было ўжо зразумела, што нас чакае наперадзе, нам дужа хацелася пачуць ад яго калі не словы суцяшэння, то хаця б нейкі водгук няхай і няпэўнай надзеі на лепшае. I я, задаючы яму пытанні наконт шляху, які абірае народ, асцярожна падводзіў да магчымага ў гэтым выпадку не самага катэгарычнага адказу. Майсей сорак гадоў вадзіў свой народ па пустыні, чакаючы, пакуль той пазбавіцца рабскай памяці, а няўжо мы свой пакутлівы шлях не пройдзем хутчэй?
Але прарокі не суцяшаюць. Яны гавораць праўду.
He, сказаў Быкаў, беларусам з іх скамунізаванай свядомасцю спатрэбіцца шмат часу, каб выйсці з духоўнай няволі. I шлях да свабоды будзе цяжэйшым. Нам цудаў чакаць не выпадае. Мы доўга збіраліся і, як заўсёды, спазніліся...
Былі і ў “Беларусьфільма” зорныя часы.
I ён таксама набліжаўся да таго, каб таленавіта і маштабна ўвасобіць на экране герояў прозы Быкава. Міхась Пташук калісьці наважыўся экранізаваць “Знак бяды”.
Пакойчык рэжысёра месціўся ў тым жа калідоры “Беларусьфільма”, што і студыя “Летапіс”, і я часта заходзіў да яго. Такім удумлівым і адначасова ўзрушаным я даўно не бачыў Міхася. Ён паказваў мне фотаздымкі, толькі што знятыя на пробах актораў, распавядаў пра пошукі натуры, якая адпавядала б твору Быкава.
Ён надзвычай сур’ёзна ставіўся да гэтай карціны. I добра разумеў, якім павінен быць творчы ўзровень будучага фільма. Да кожнай размовы з Быкавым рыхтаваўся старанна і грунтоўна. Асабліва хваляваў яго выбар выканаўцаў галоўных роляў. На сцяне ягонага пакойчыка віселі два вялікія фотаздымкі — партрэты тых выканаўцаў, да якіх ён ужо схіляўся. Ці не ўпершыню гэта былі беларускія акторы. Генадзь Гарбук і Таццяна Мархель. Глядзі, гаварыў Пташук, хіба не Пятрок і Сцепаніда? I мне здавалася, што ў тым ягоным пытанні, з якім звяртаўся ён не аднойчы, напэўна ж, не толькі да мяне, было больш сумнення, чым сцвярджэння.
Але кіно ёсць кіно. I ў кіно ёсць тое, што ёсць. Аднойчы фотаздымак Таццяны Мархель з той сцяны быў зняты. А на
ЮЗак. 1229
290
мастацкім савеце, які глядзеў кінапробы, была зацверджана на ролю Сцепаніды маскоўская акторка Ніна Русланава.
Калі я выказаў яму сваё здзіўленне, Міхась сказаў, што ў Таццяны Мархель ня хопіць сілы, каб увасобіць гэткі трагічны вобраз. I яшчэ — жорсткасці.
У Русланавай не бракавала ні жорсткасці, ні сілы.
I зняў Міхась Пташук выдатны фільм. Толькі на першым праглядзе, калі ўзнікалі на экране побач Гарбук і Русланава, мяне чамусьці не пакідала прыкрае адчуване, што Пятрок і Сцепаніда — з розных фільмаў.
I ўсё ж не было ў тым асаблівай віны рэжысёра. У кіно замаўляе музыку той, хто дае сродкі на пастаноўку. А гэта было Дзяржкіно СССР. I стварэнне пасапраўднаму беларускага фільма, ды яшчэ паводле прозы Быкава, у ягоныя планы ніяк не ўваходзіла...
Апошняй здымачнай пляцоўкай у Бычках, дзе меркавалі мы сінхронныя здымкі завяршыць, быў бераг возера. Расклалі там невялічкі касцярок. Быкаў шмат іранізаваў з тае задумы. I ўвогуле кінематограф, а тым больш мастацкі, з ягонай грувасткасцю і бутафорыяй, выклікаў у яго пачуцці адпаведныя. Пісьменнік, для якога вышэйшым крытэрыем творчасці была праўда, не мог, як нешта натуральнае, успрымаць усе тыя незлічоныя ўмоўнасці, што пераважаюць у эстэтыцы нават самых рэалістычных фільмаў. Але ягоная прыроджаная далікатнасць была такога кшталту, што ён ніколі не дазваляў сабе паставіцца адмоўна да нейчых творчых пошукаў. Тым болей, калі ў мастака быў відавочны ўласны почырк.
Сяргей Пятроўскі патлумачыў, што той згасаючы касцярок, нават вуголле, патрэбен яму, як прыём у мантажы, каб арганічна пераходзіць у розны стан прыроды, зводзячы ў адзінае розныя поры году.
Быкаў не пярэчыў. I зноў мы працавалі хутка і плённа. Знятыя касеты імгненна мяняліся на новыя. Пятроўскі ўпраўляўся з камерай проста віртуозна. I, напэўна ж, Быкаў не мог таго не заўважыць. I ў цішыні гучаў ягоны голас. I ён не пакінуў без адказу ніводнага пытання.
Нашмат пазней, калі я слухаў па радыё чытанні “Доўгай дарогі дадому”, мне ўсё здавалася, што гэта рэха даносіць
291
ягоны голас з таго ўжо далёкага берага.
Ён распавядаў нам пра сваіх настаўнікаў, пра тых людзей, з якімі звёў лёс на вайне. Наўрад ці давядзецца ўбачыць кагонебудзь з ягонага ўзвода — усе былі нашмат старэйшымі. Ён узгадваў Дзень перамогі, сваё тагачаснае здзіўленне, што, усё прайшоўшы, застаўся жывы. I што ў той дзень быццам абрынуўся нейкі цяжар і страшэнна захацелася спаць.
А праз некалькі дзён, калі выйшла з праяўкі апошняя знятая стужка, сядзелі мы ў студыйнай залі і праглядалі ўвесь матэрыял. Яшчэ не было мантажу, не было ні музыкі, ні дакладна вымераных і належным чынам скарочаных планаў. Толькі тое, што зняў аператар. Няспешна разгортваліся ягоныя цудоўныя панарамы. Гучаў то за кадрам, то сінхронна голас Быкава. Часам змаўкаў, але спрактыкаваны Сяргей Пятроўскі не выключаў камеру, і тыя імгненні маўчання былі такімі ж выразнымі, як і словы.
I Самсон Палякоў сказаў тады:
— Так бы ўсё і пакінуць. Без мантажу. Які быў бы фільм!
Гэта, вядома, фантастыка. А ў рэальнасці жорсткая вытворчая неабходнасць здаць фільм у запланаваным памеры. Дзве часткі, дваццаць хвілін. У заблытаных кінематаграфічных нарматывах мы знайшлі адну маленькую зачэпку: у выпадку надзвычайнай неабходнасці дазвалялася — як выключэнне — павялічыць метраж на адну частку. Безумоўна, коштам групы. I мы скарысталіся гэтым.
Але што тыя тры часткі! Колькі яшчэ матэрыялу не ўвайшло ў той фільм! У тым ліку і выпадкова зняты план — Васіль Быкаў ідзе па вясковам вуліцы да свайго дома. Сяргей Пятроўскі сабраў старанна і ўсе іншыя здымкі пісьменніка і здаў у фільматэку на захаванне. Ён ведаў цану гэтых стужак. Дакументальныя здымкі не старэюць. I рана ці позна надыдзе час, калі матэрыял той будзе запатрабаваны. Для новага фільма пра Быкава.
Падобна на тое, што асаблівага задавальнення шматгадовае супрацоўніцтва з кінематографам Васілю Уладзіміравічу так і не прынесла. За рэдкім выключэннем. Стварыўшы мноства стужак паводле прозы Быкава, савецкае кіно нічога ў прозе той і не зразумела. Яно прайшло міма Быкава. Ды і не магло быць інакш. Прыдушанае камуністычнай ідэа
292
логіяй, акружанае, як воўк сцяжкамі, шматлікімі “нельга”, яно было бязмежна далёкім ад той свабоды творчага мыслення, якім дыхае кожны радок пісьменніка.
I хіба гэта выпадковасць, што адзін з найбольш кінематаграфічных твораў Быкава — аповесць “Мёртвым не баліць” — так і застаўся не экранізаваным? Задума ў пэўных рэжысёраў была. Але як яны маглі падступіцца да гэтага твору, калі менавіта ў яго афіцыйнай прапагандай было кінута ці не найбольш ідэалагічных камянёў?
А можа, і не варта жалю тое, што ўсемагутнае кіно не дацягнулася пакуль да аповесці. Ці надта ўсцешыла б уважлівых яе чытачоў з’яўленне чарговай экранізацыі, у якой па даўняй завядзёнцы пастаноўшчыкі ўбачылі б замест бязмежнага мора лютай вайны ўсяго толькі прывабную драматургічную канструкцыю, як гэта было ўжо не аднойчы?
Няма куды спяшацца. Пачакаем. Напэўна ж, калінебудзь, як трава праз асфальт, праб’ецца і сапраўднае беларускае кіно. I звернецца да гэтай аповесці таленавіты рэжысёр, не атручаны ўгодніцтвам і страхам.
...А ў мінулую восень зноў я наведаў Бычкі.
Кажуць, няварта вяртацца туды, дзе калісьці было табе добра. Хутчэй за ўсё вяртанне будзе горкім.
Лістападаўскі той дзянёк выдаўся надзіва цёплым і ціхім. Я зірнуў мімаволі на тую вулічку, па якой ішоў калісьці да сваёй хаты Васіль Быкаў. Пустой і сіратлівай падалася мне яна.
3 суседняй хаты выйшаў гаспадар — Сымон Барысавіч. Як гэта нярэдка бывае ў аднавяскоўцаў, таксама Быкаў. Пацікавіўся, хто і навошта завітаў у гэты кут. А я глядзеў ашаломлена на даўно знаёмую хаціну і не мог зразумець, чаму ў падстрэшку так жудасна перакошаны бэлькі. Сымон Барысавіч кінуў змрочна:
— А вы зайдзіце ў двор...
Вось ён, той самы панадворак. Але ж які ён пусты, беспрытульны! Тыя ж клён і дубок. Толькі няма ўжо нават успаміну пра засень іх шумлівай лістоты. I восеньскае сонца занадта слабое, каб на шэрым бярвенні сцяны акрэсліць даўні цень.
А потым зірнуў я на хату. I ўбачыў чорны правал. Ён
293
займаў ці не палову даху.
Праз колькі часу, ужо ў Мінску, выпадкова трапіўся мне на вочы нейкі тэлерэпартаж — пра тое, што на радзіме пісьменніка Васіля Быкава будзе створаны запаведнік. Мільгалі твары начальнікаў і чуліся бадзёрыя словы. Хаціна занадта старая, трэба яе разбурыць, а на яе месцы пабудаваць новую. I толькі наконт даху было ў начальства нейкае сумненне: а можа, не валэндацца з ім, а адразу накрыць усё шыферам? Каб назаўсёды, на вякі! I сапраўды, няма пра што думаць. Няхай прыязджаюць шматлікія госці і пераканаюцца ўвачавідкі, як заможна перад вайною жылі ў родным калгасе Быкавы — нават хата была ў іх пад шыферам!..
Шкада толькі дуба і клёна, што стаяць на падворку. Пачнецца новабудоўля, ці ацалеюць яны? У краіне перакуленага неба ня любяць высокіх дрэў.
Але ці гэта адзіная страта? Я ўспомніў, як у тыя дні Васіль Уладзіміравіч шукаў у наваколлі прыкметы сваёй зніклай крынічкі. I не знаходзіў. I ў “Доўгай дарозе дадому” ўзгадваў: “Прапала без людской патрэбы і наша крынічка”.
Я скіраваўся да возера. Там, дзе палявая дарога апантана кідалася з кручы ўніз, затрымаўся, агледзеўся. Тады хавалася гэтая дарожка пад шатамі вялізных алешын. Цяпер яна была бачна ўся, да самага берага. Недзе там перакрэсліў дарожку ручай. Тады яго не было. Я хутка знайшоў выток. Крынічка... Бруіцца, узмятае счарнелае лісце на дне.
А можа, гэта тая крынічка, якую шукаў Васіль Быкаў і не знайшоў? Прабілася на волю, да возера.
Вада была празрыстай, сцюдзёнай, жывой.
“У кожнага беларуса павінна быць сваё азярцо”.
I напэўна ж — крынічка.
г. Мінск
Давід СІМАНОВІЧ
... I ВІЦЕБСКІЯ ВУЛКІ...
(дзённікавыя запісы з кнігі “Віцебскі вакзал, або Вячэрнія прагулкі праз гады”)
КНІГІ ОНЛАЙН
