Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў
Генадзь Бураўкін
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 496с.
Мінск 2004
эстэтычных пралікаў” Быкава ўжо не чапаў, аповесць гэтая, піша ён (відаць, па волі ці мімаволі ўлічваючы некаторыя сённяшнія “павевы”), нікуды не годная, таму што гэта “схематычная рэч, напісаная па канонах дырэктыўнага сацрэалізму ў яго вульгарным варыянце”. У тыя гады, як я добра памятаю, Сеўрук з вялікай пашанай адносіўся да сацыялістычнага рэалізму і пільна сачыў, каб ніякіх адступленняў ад яго канонаў не было, адступнікаў караў бязлітасна. Але тут, калі галоўная задача — таптаць Быкава, чый маральны аўтарытэт такі высокі, што паваліць яго немагчыма, стойкі змагар з ідэалагічнай крамолай гатовы ў імя гэтага і ад сацрэалізму адхрысціцца. Па яго прыкладзе ў казённым беларускім друку ўсплылі штампы, якія мы добра помнілі: “пятая калона”, “касмапалітычная афарбоўка” і г. д. і да т. п. На ўласнай шкуры мы ўжо ведалі, што за гэтым пойдуць і адпаведныя метады абыходжання з іншадумцамі.
Перш за ўсё кнігі Быкава ў Беларусі перасталі выдавваць — дзейнічалі па старой, адпрацаванай Сеўруком у вышэйшым партыйным аэрапагу ў Маскве сістэме. Амаль не засталося часопісаў і газет, якія былі гатовы ці асьмельваліся друкаваць Быкава. 3 тымі ж, што рызыкавалі, распраўляліся. Але што яшчэ горш — Быкаў апынуўся зноў, як шмат гадоў назад, “пад каўпаком”, узяты “ў распрацоўку” — так гэта, здаецца, называецца. Тэлефануеш яму, яле ніякай упэўненасці, што слухае цябе толькі ён, няма. У той час я пачаў атрымлівацья ад яго лісты з выдуманымі зваротным адрасам і прозвішчам адпраўшчыка. Вядома, я не мог паверыць, што мінскія паштавікі і тэлефаністкі пачалі так цікавіцца літаратурным жыццём і пісьменніцкімі справамі. Усё гэта ў свой час мы праходзілі і добра ведаем, што значыць стаць аб’ектам узмоцненай увагі аматараў прыгожай славеснасці ў цывільным.
Васілёвы лісты раз ад разу станавіліся ўсё больш змрочнымі і трывожнымі. Вось некалькі ўрыўкаў:
“Жыццё становіцца ўсё больш агідным ва ўсіх адносінах, a ў нас гэтая агіднасць накладваецца на няўмольна надыходзячую старасць. Здаецца, з усіх бедаў гэтая апошняя будзе самай цяжкай. He ведаю, па якой з прычын — асабістай ці грамадскай, але кудысьці ўсё далей адыходзіць літаратура. He толькі сам не пішу, але нават не хочацца чытаць, тым больш, што амаль усе (усе!) маскоўскія часопісы ад нас адрэзаныя (няма падпіскі),
а цяпер вось адразаюць і апошнія дэмакратычныя газеты (на другое паўгоддзе), напрыклад, няма падпіскі на “Нзвестня”, якой я асабліва даражыў. Мінскіх газет хапае, але гэта амаль усё афіцыёзы, вядома, камуністычныя, за выключэннем 23 малафарматных, якія маюць па 34 судзімасці і пустыя рахункі ў банках. Праблема палітычная ўсё тая ж: камуністычны таталітарызм ва ўмовах эканамічнай катастрофы... He ведаю, калі мы сустрэнемся (і ці сустрэнемся), але мы заўсёды памятаем вас і, здаецца, наша дружба, ніколі не азмрочаная, пойдзе разам з намі”.
“3 паездкамі, здаецца, усё скончана. Ездзіць няма куды. Ды і няма чаго. Рэйсавыя аўтобусы адменены. А на сваёй машыне — 1200 руб. літр бензіну. Пры маёй пенсіі 80 тысяч, што роўна 13 даляраў. Ірына атрымлівае яшчэ менш (55 тысяч)... А я думаю: кола замыкаецца. Пачалося жыццё ў беднасці, недаяданні, тым і скончыцца, відаць. Хоць і тое добра — не будзе пра што шкадаваць... У такім маім жыцці вельмі востра адчуваю адсутнасць Сашы. Адсутнасць у жыцці. Шмат на што цяпер гляжху ягонымі вачыма. Асабліва што датычыцца маскоўскіх падзей, тамашніх дзеячаў. Ды і пры жыцці ён быў мой арыенцір. Маяк, што свяціў з Масквы. I вось цяпер цёмна і глуха...”
“Пасылаю табе мой злашчасны артыкул, спадзяюся, што ўсё гэта дойдзе да цябе — звычайна цяпер не даходзіць. Раней, перлюстраваўшы, арыгінал пасылалі адрасату, цяпер жаруць з вантробамі. I — без следу. Жыццё стала свалачным ва ўсіх адносінах і, здаецца, усё пагаршаецца”.
“Ну а пра сваё жыццё што табе напісаць, — свалачное жыццё ва ўсіх адносінах... Вось напісаў ліст і не ведаю, як пасылаць — на які адрас. Лісты проста знікаюць у чорнай дзіры ахранкі... Тэлефонныя перагаворы сталі вышэй магчымага”.
Увесь гэты “свалачны” час ён амаль нічога не пісаў, якая ўжо тут праца — жыццё рабілася невыносным. I ён прыняў запрашэнне фінскага ПЭНцэнтра прыехаць у Хельсінкі. Здаецца, у замежных вандроўках Хельсінкі былі для яго самым утульным месцам. Першы ліст адтуль: “Вось ужо амаль тыдзень, як мы тут — на чужой зямлі, далёка ад радзімы, сярод незнаёмых людзей. Першае ўражанне — вельмі нядрэнна! Ірына лічыць, што нават вельмі добра. Я не спрачаюся. Сустрэлі нас добра, пасялілі. Кватэрка маленькая, адна
пакаёвая, але ў ёй усё ёсць, нават саўна”. Тут я спынюся, каб сказаць, што побытавыя даброты меней за ўсё займалі Васіля. У Мінску яго “кабінет” (калі можна так урачыста называць той маленькі пакойчык, дзе стаяў яго звычайны, масавай вытворчасці пісьмовы стол з друкарскай машынкай, якую ў Фінляндыі замяніў камп’ютэр, асвоены ім не адразу). Потым у Хельсінкі знайшлася бібліятэка, дзе можна было браць рускія кнігі і часопісы, што для Васіля было вельмі важна (ён нават прыслаў мне фатаграфію: сядзіць у крэсле і чытае “Вопросы лнтературы”). У Германіі з рускімі выданнямі было горш.
А цяпер пра самае галоўнае: “Затое я, як нідзе і ніколі раней, — пісаў ён, — пагрузіўся ў працу. Напісаў невялічкую аповесць. Ужо пераклаў яе на рускую мову і яіпчэ — як бачыце, авалодваю новай тэхнікай, якую назваў ЖЫВАГЛОТАМ. Дае пэўныя зручнасці, але і адбірае сілы з нервамі, і я пачынаю часам зайздросціць тым, хто пісаў гусінымі пер’ямі. I быццам нядрэнна выходзіла. Чаго не скажаш пра многіх з іх кнопачных нашчадкаў. Што атрымалася ў мяне з дапамогай кнопак, пакуль што не ўяўляю”.
Так, у Хельсінкі яму было добра, пасля “свалачнога жыцця” ў Мінску пад нядрэмным наглядам Сеўрука і яго калегаў з розных ведамстваў, ён змог пачаць працаваць... Але ці можна тут ставіць кропку?
У 1897 годзе ўрачы прадпісалі Чэхаву — ён пачаў тады харкаць крывёю — правесці восень і зіму на поўдні. Ён паехаў у Ніцу. Там ён адчуваў сябе лепей — сонечна, цёпла, чыстае паветра. Ён нават пачаў думаць, ці не пасяліцца наогул у Ніцы, потым выбраў Ялту. Але ў лісце з сонечнай Ніцы скардзіўся сястры: “Працую да прыкрасці недастаткова шмат і недастаткова добра, бо працаваць на чужой старане за чужым сталом нязручна; адчуваеш сябе так, быццам падвешаны за адну нагу ўніз галавой”. Праз тры тыдні зноў пра тое ж: “Шмат сюжэтаў, якія кіснуць у мазгах, хочаца пісаць, але пісаць не дома — сапраўдная катарга, як быццам на чужой швейнай машынцы шыеш”.
Я ўспомніў пра гэтыя скаргі Чэхава, думаючы пра Быкава, якому, мяняючы краіны, давялося вандраваць, як перкаціполе, з аднаго месца ў другое, жыць у чужых кватэрах, працаваць за чужымі сталамі. Так, жыць і пісаць у Мінску стала немагчыма, але вандроўкі на чужыне наўрад ці прыбаўлялі
яму сілы і здароўя —ён жа не быў асілкам, даўно хварэў на астму (я быў сведкам некалькіх цяжкіх прыступаў) і гадоў яму было ўдвая болей, чым Чэхаву, калі ўрачы параілі яму перазімаваць у Ніцы.
Калі Быкавы перабраліся ў Прагу (апошні пункт іх замежных блуканняў), там не адразу наладзілася іх жыццё, былі нейкія цяжкасці з кватэрай. Потым усё як быццам паправілася. Але хутка ў яго пачаліся болі. Я не адразу надаў гэтаму значэнне, паранейшаму лічачы галоўным яго ворагам астму. Потым яго аперыравалі, я некалькі разоў пасля гэтага гаварыў з ім па тэлефоне. Ён раптам сказаў, што, магчыма, паедзе далечвацца ў Мінск. I я зразумеў, што справы вельмі дрэнныя.
Вось яго ліст з Прагі — перад ад’ездам у Мінск. Гэта развітальны ліст — толькі ён, вядома, гэтага не гаварыў, ён быў з тых, хто моўчкі церпіць свае беды, ды і так усё было зразумела: “Прайшоў месяц з дня аперацыі, — пісаў ён, — але я ўсё не магу прыйсці ў норму. Вострыя болі прайшлі, але тупыя засталіся. Гэтыя даймаюць паранейшаму, асабліва ўначы. У бліжэйшы час мяне чакаюць некалькі курсаў хіміятэрапіі, не ведаю, як яна мне абыдзецца. А наогул, здаецца, я зрабіў памылку, даверыўшыся сябрам і звярнуўшыся да медыцыны. Ну крыху пабольвала ў баку (часам), быццам нічога страшнага. А цяпер у адначассе з нармальнага ператварыўся ў інваліда. Сапраўды — не чапай ліха, пакуль ціха. He ведаю яшчэ (не гавораць), колькі там метастазаў. I дзе?..
Валя Аскоцкі прыслаў мне вельмі грунтоўны (і суцяшальны) ліст, заклікае да бадзёрасці і аптымізму. Вядома, дзякуй яму, але тут ніякія суцяшэнні не памогуць. Самае лепшае — памаўчаць. Маўчанне гучней за ўсе словы. Ірына наогул стараецца абыходзіцца без слоў пра хваробу, паводзіць сябе са мной так, як са здаровым. Праўда, часам зрываецца, хоць і ненадоўга. Якнебудзь збяру паболей сілы і паедзем на радзіму, дзе мяне, вядома, чакаюць. He толькі сябры, але і іншыя. Рыхтуюць сустрэчу...
Дарагія мае сябры! Мы з Ірынай вельмі жадаем вам здароўя і дабрабыту. Вельмі хацелі б яшчэ сустрэцца. Але — не ведаю...
Абдымаем вас. “Трымайцеся”.
Вось такі горкі ліст...
Апошні раз я размаўляў з ім у суботу, у панядзелак ён павінен быў класціся ў мінскі анкацэнтр. Жыць яму заставалася
лічаныя дні...
У мемарыяльным нарысе, прысвечаным Твардоўскаму, Быкаў расказваў: у тыя дні, калі пасля “Мёртвым не баліць” і “Круглянскага моста” на яго абрынулася цунамі раз’юшанай афіцыёзнай крытыкі, ён атрымаў (здаецца, да Дня перамогі) з “Нового мнра” традыцыйнае рэдакцыйнае віншаванне, у якое Твардроўскі ўпісаў некалькі слоў. “Усё мінаецца, а праўда застанецца”, — напісаў ён аўтару, якога рвалі на часткі, грызлі вартавыя сабакі партыйнадзяржаўнай маны. Гэтыя словы падтрымкі былі тады вельмі важныя для Быкава. Твардоўскі, пісаў ён, “даў мне магчымасць выстаяць у самы мой цяжкі час, пахіснуўшыся, зноў знайсці сябе і застацца сабой”.
I дапамог яму ўсвядоміць вялікую сілу праўды як адзінай, галоўнай мэты пісьменнкіа. Той праўды, якая непадуладная часу. Ёй верна служыў Быкаў, і яна застанецца. Застанецца як вечная каштоўнасць і ў беларускай, і ў рускай літаратуры (так, і ў рускай таксама — ён быў не толькі верны яе высокім традыцыям, але многае намеціў, падказаў, што было вельмі важна для яе развіцця). Кнігі яго застануцца...
А Васіля няма. Што зробіш, пусцее свет, у якім я жыў. He, трэба сказаць іначай: свет, якім я жыў, які быў мне бясконца дарагі. “Уходят, уходят, уходят друзья...”
КНІГІ ОНЛАЙН
