Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў
Генадзь Бураўкін
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 496с.
Мінск 2004
(Як час паказаў, яны і не пайшлі, перавароту ў палацы не адбылося. Марыніч пасля сам паспрабаваў зарэгістравацца кандыдатам у прэзідэнты, чаго Лукашэнка, убачыўшы ў тым адзіную рэальную небяспеку, зразумела, не дапусціў. Марыніч жа за спробу, за мужчынскі крок, безумоўна, заслугоўвае павагі).
Толькі я не ведаю, казаў я Быкаву, што для Беларусі лепш? Ці горш... Наменклатура, кшталту колішняга прэм’ера Кебіча, ці Лукашэнка? Каб застаўся пры ўладзе Кебіч, ці не была б Беларусь даўно ўжо здадзеная Расіі? Прычым, без аніякіх рэферэндумаў. Падпісалі б па п’янцы якуюнебудзь паперыну, а тр і проста пацалаваліся б, абслінявіліся і ўсё: у адной хаце жывем. I “ура”, і кветкі...
Васіль Уладзіміравіч згадзіўся, што хутчэй за ўсё так і было б, але ў тую ж хату цягне і Лукашэнка, які, зразумела, уладу зараз не аддасць, але неяк жа Беларусі трэба выглядаць у свеце, і патрэбны нехта, хто мог бы Лукашэнку на выбарах годна супроцьстаяць. Каб відаць было, што ёсць Беларусь, і было зразумела, чаго яна хоча. Ён гаварыў з некаторымі палітыкамі, у тым ліку з Шушкевічам, пра Пазняка, за якога той гарой, але Зянон Станіслававіч, падобна, браць удзелу ў выбарах не збіраецца, а з таго, што вядома яму пра астатніх
176
кандыдатаў, вынікае, што больш няма каму...
Пра тое, што Зянон Пазняк званіў мне, Быкаву я не казаў. Значыць, паміж імі была свая размова...
Памаўчаўшы, бо ўзважваў, казаць тое, аб чым думаю, ці не, я ўсё ж сказаў, што браць удзел у прэзідэнцкіх выбарах ёсць каму: Быкаву Васілю Уладзіміравічу. Менавіта яму і якраз для таго, каб відаць было, што ёсць Беларусь, і было зразумела, чаго яна хоча. I не зараз я гэта прыдумаў, шмат з кім раней абгаворваў, чуючы ў адказ ад многіх, як, скажам, ад Юрыя Хадыкі, што так было б найлепш, ды, маўляў, няма чаго і думаць пра гэта, бо Васіль Уладзіміравіч ні за што не згодзіцца...
Яшчэ пакуль я дагаворваў, Васіль Уладзіміравіч наліў мне кілішак, а калі я скончыў, прапанаваў выпіць за Хадыку як за разумнага чалавека. Жэст, канешне, красамоўны, і ўсё ж я не перакананы, што адказ на тое, пра што я казаў, быў у тым жэсце ўвесь, цалкам. Да гэтай пары не ўпэўнены... Таму і даводзіў Юрыю Віктаравічу, за якога выпіў, як за разумнага чалавека, што, калі б ён не самнасам паразмаўляў з Быкавым, а прыйшоў да яго ад усіх, з агульным рашэннем, дык хто ведае... Былі ж выпадкі, калі Быкаў угаворваўся. Тады, можа быць, як сказаў мне потым хлапчук, які быў сярод тых, хто дзень і яшчэ ноч у Палацы прафсаюзаў пратэставаў супраць афіцыйных вынікаў выбараў: я б ганарыўся тым, што галасаваў за Быкава.
А дзве кнігі, пра якія Васіль Уладзіміравіч сказаў, нібыта я забыўся іх разам з пакункам, забыць я не мог, бо не прыносіў. Гэта былі ягоныя, надпісаныя ім, кнігі, надпіс на адной з якіх пачынаўся: “Міламу пакутніку...” Чаму ён мяне ў пакутнікі залічыў, не ведаю сам сябе я пакутнікам не лічыў і не лічу. Да кніг ён дадаў вечнае пяро з нататнікам, а я, зрыфмаваўшы пакутніка з пакункам, аддаў яму той, куплены на юбілей сябра, пакунак, тут жа прыдумаўшы, што ён для яго. I каб ён распакаваў яго на дзень нараджэння...
Што ў пакунку хай застанецца паміж намі. Гэта была апошняя дзея ў той прадапошняй нашай сустрэчы.
У Фінляндыі хворым на рак дактары кажуць усё, як яно ёсць. У тым ліку тое, колькі прыблізна засталося. Можа,
47'
для таго, каб збіраліся людзі ў вечнасць, дараблялі галоўнае і не гублялі час на драбязу.
Калі сёння азірнуцца на апошнія гады жыцця Васіля Быкава, дык падобна на тое, што ён збіраўся. Пачаўшы збірацца гады за два... А пазней, ужо адчуўшы першыя імпульсы болю, адмаўляўся абследвацца. Як ёсць, казаў, так ёсць. Як будзе, гэтак будзе. Пад самы канец напісаў кнігу ўспамінаў пра зямное сваё жыццё і адышоў у вечнае.
He кожнаму ўдавалася так завяршыць свой шлях. У гэтым таксама выявіліся і грунтоўнасць Быкава, і ягоная годнасць.
У той дзень, калі ў шпіталі ў Празе яму зрабілі безвыніковую аперацыю, разрэзалі і зашылі, я ў Хельсінкі дапісаў раман “Лабух”. Паставіўшы кропку ў якойнебудзь працяглай рабоце, адразу адчуваеш стомленасць, якой не заўважаў, пакуль пісалася. Таму ў бліжэйшы час нешта новае пачынаць я не планаваў, і як толькі Быкаў зазбіраўся з Чэхіі дахаты (зразумела было, што паміраць), я таксама вырашыў ехаць. Каб даўжэй побач пабыць, падтрымаць, пагаварыць колькі там засталося...
Чэшскія дактары пастанавілі, што засталося месяцы тры. Самому Васілю Уладзіміравічу пра тое не казалі. Але ён, я ўпэўнены, калі не ведаў, дык здагадваўся, прадчуваў. Яшчэ да аперацыі.
Была ў нас адна размова тэлефонная... He наўпрост пра гэта, але... Яна складалася як бы з дзвюх размоў, разнесеных у часе.
Першая адразу па смерці Віктара Астаф’ева. Гэткага ж сапраўднага, як і Быкаў, пісьменніка, аднаго з найлепшых у рускай літаратуры. Яны былі аднагодкамі, франтавікамі, блізка сябравалі і я пазваніў, каб паспачуваць.
Быкаў зняў трубку і, як толькі я павітаўся і спытаў, што чуваць, закашляўся астмай: “У мяне тэрмін да студзеня...” Я да яго: “Вы пра што?.. Вы што, Васіль Уладзіміравіч?..” Аказалася, ён пра тое, што ў Германіі жыць яму да студзеня, а далей невядома. Калі чэхі з запрашэннем у Прагу не парупяцца... А вось для Астаф’ева рупіцца (ён ужо ведаў, што Віктар Пятровіч памёр) ні ў чым і нікому болей не трэба. Таму смерць для сучаснага пісьменніка, асабліва былога савецкага найлепшы стан.
Адчувалася, што перад маім званком Васіль Уладзіміравіч
178
з некім напружана пагаварыў.
He гатовы да такога павароту ў размове, я заўважыў асцярожна, што ў гэтым сэнсе смерць найлепшы стан для кожнага, а не толькі для пісьменніка. Былога савецкага ці не былога...
Але для пісьменніка, настойваў Быкаў, якому нехта ў нечым дапёк, найперш. I спытаў, ці памятаю я сустрэчу з Віктарам Пятровічам у Маскве ў Цэнтральным Доме літаратара?..
Я памятаў, гэта было неўзабаве пасля апошняга з’езда Саюза пісьменнікаў СССР. Тады ўсе разбіраліся, што і як рабіць з агульнай пісьменніцкай маёмасцю, завіхаліся, каб нешта ўхапіць, а збоку ад усяго ў кавярні за невялічкім столікам, да якога запрасілі мяне прысесці, Астаф’еў дапытваўся ў Быкава: ці не думае той, што пісьменніцтва грэх? Бо пісьменнік стварае ілюзіі, падмены жыцця. I калі яны абрушваюцца, пад іх руінамі гінуць людзі, якія паверылі ў тыя ілюзіі, як у рэальнасць. А пісьменнік стварае новыя і з гэтага жыве, дык хіба не грэх?..
Помню, як здзівіла мяне і сама гаворка, і тое, што гавораць пра гэта два, як іх называлі, акопнікі, пісьменнікі, у творчасці якіх калі чагонебудзь і не стае, дык гэта ілюзій.
Быкаў жа адказваў, што ілюзіі усё, што ў пісьменніка ёсць. Нічога іншага, чым і з чаго можна было б жыць, Бог не даў, дык не можа быць, каб грэх быў дадзены наўмысна...
Гэта быў адзіны выпадак, калі я чуў, каб Быкаў згадаў Бога. Як сілу, якая нешта вызначае.
I ў быкаўскай прозе, між іншым, Бога не знайсці усё вызначаюць чалавечыя, фізічныя і псіхічныя, сілы. Разам з якімі ці супраць якіх сілы прыроды. Ветры, сцюжы, навальніцы... А Бога няма.
На кангрэсе ў Тампэрэ Быкава папрасілі выступіць на секцыі, дзе дыскутаваўся ўплыў, які аказалі на сустветную літаратуру Талстой і Дастаеўскі. У дыскусіі шмат казалася пра Талстога і Бога, і ў выступленні сваім Васіль Уладзіміравіч нечакана (ва ўсякім разе для мяне) выказаў меркаванне, што пад канец жыцця для Талстога, як перад тым для Ніцшэ, Бог памёр. I ў такім разе лагічнымі выглядаюць усе апошнія дзеянні Талстога ажно до ягонага сыходу...
47!
Нагадаўшы тую даўнюю сустрэчу ў Маскве з Астаф’евым, Быкаў сказаў, што Астаф’еў не так даўно яшчэ і ў лісце напісаў яму пра грэх пісьменніцтва. Значыць, яно сядзела ў ім, балела. Чаму?..
Я не ведаў.
Размова засталася не скончанай, Васіль Уладзіміравіч вярнуўся да яе болей як праз год, месяцы за паўтары да аперацыі. Сказаўшы, што Астаф’еў, для якога і ў жыцці, і ў творчасці над усім была мараль, якая на вачах распадалася насуперак ягоным высілкам, меў рацыю ў развагах пра грэх і нездарма мучыўся. Бо гэта прыкладна тое ж, чым мучыўся Талстой, праз што і сышоў з вядомай ва ўсім свеце Яснай Паляны на безыменную станцыю... Ды ўсё, як заўсёды, позна. Калі ўжо да самай смерці нічога не застаецца, апроч гэтак падобнай на жыццё, што здаецца самім жыццём, гульні ў ілюзіі у літаратуру.
Збіраючыся ў Менск, я перабіраў паперы і зачапіўся за некалькі вершаваных радкоў. Іх шмат было, недапісаных вершаў, але чамусьці выбраліся, леглі перада мной менавіта тыя радкі. Я прысеў да стала, каб хуценька дапісаць іх, і дапісваў, не адрываючыся, з канца красавіка да сярэдзіны чэрвеня. Амаль не спаў такая была энергія, што сыйшла з нябёс. Гэта быў той, блізкі да наркатычнага, стан, дзеля якога толькі і варта займацца літаратурай, паэзіяй, наогул творчасцю. I мне ўсё адно было, грэх гэта ці не грэх, і Бог ці д’ябал дыктуе мне тэкст, які я ледзьве паспяваў запісваць... Так нібыта сама напісалася паэма “Ложак для пчалы”.
У нейкія дні я вынырваў з ілюзій у рэальнасць. Тады званіў прафесару Генадзю Мікалаевічу Мураўёву, шпітальнаму доктару Быкава. Ен паведамляў мне, што там і як. Пазваніўшы ў апошні раз, калі ўжо дапісаў паэму, я пачуў, што пара ехаць: застаўся, можа, тыдзень.
У Менску я быў раніцай 17 чэрвеня і, кінуўшы дома рэчы, адразу паехаў у Бараўляны. Па дарозе купіў на Камароўцы ружу і суніцы на сунічніку. Спелыя, пахкія, толькі што з лесу...
Васіль Уладзіміравіч ляжаў на высокіх падушках збялелы, схуднелы, знясілены хваробай. Відаць было, што ён на мяжы... Праглынуўшы камяк у горле, я ледзьве
180
прагаварыў, што аб заклад гатовы пабіцца: ён даўно не быў у суніцах праз тое і прыхварэў... Падаў букецік, ён сарваў ягаду: “Праўда, даўно...”
Падключаны да жыцця трубкамі і дратамі, ён не ўставаў. Я нахіліўся, пацалаваліся... Вочы ў яго былі жывымі, яснымі, пранізлівымі. Такімі яны потым і наплывалі на мяне ў сне, якім распачаў я ўспаміны, з паглядам з болю...
Укалоўшыся, нібы чарговай стрэмкай, ружай, я аддаў яе Ірыне Міхайлаўне, якая гаспадарыла ў шпітальнай палаце, і сказаў Васілю Уладзіміравічу, што пісаў нядаўна адну рэч, паэму, і ўсё думаў: што ж на гэтым свеце чалавеку трэба? Ну, у рэшце рэшт... Але так і не датумкаў, дык вось прыехаў спытацца ў яго, як ён думае...
КНІГІ ОНЛАЙН
