КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Маргарыта Латышкевіч Наш дом Маргарыта Латышкевіч Наш дом Апавяданні, аповесці Мінск «Мастацкая літаратура» 2018 удк 821.161.3-31/-32 ББК 84(4Бен)-44 Л27 Серыя заснавана ў 2018 годзе Афармленне серыі Міхаіла Дайлідава Мастак Міхаіл Дайлідаў Выпуск выдання ажыццёўлены па заказе і пры фінансавай падпгрымцы Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь ISBN 978-985-02-1828-5 © Латышкевіч М. Ю., 2018 © Афармленне. УП «Мастац- кая літаратура», 2018 Hl 3 Наш дом Апавяданні Дом Дом быў стары і нейкі недарэчны, дзівацкі, скошаны на адзін бок. Калі глядзець з вуліцы, атрымаецца: злева ў два паверхі — вокны-ліхтары, і паедзеныя слотай карнізы з сярдзітымі тварамі амураў, і далікатныя, на адзін крок балкончыкі. Справа — цагляная сцяна, пацямнелая ад сырасці, не ўкрытая ні фарбай, ні атынкоўкай, безабаронная. Калісьці — бабуля расказвала — яшчэ «за польскім часам» быў тут яшчэ адзін дом, такі самы, сцяна да сцяны. Але той, другі, знеслі. Гэты — застаўся. У доме жылі людзі. Чатыры кватэры зверху, чатыры — знізу. Ціхія людзі, збольшага старыя, пенсіянеры. Нахабныя півоні ў кветніку лезлі ў вокны, буялі самі па сабе, без дагляду. За півонямі і расхістаным плотам быў парк, сыры, цемнаваты, з пракладзенымі праз нетры пахмурнага бэзу сцяжынкамі і зялёнай ад водарасцей сажалкай. За сажалкай пачыналася сякая-такая цывілізацыя: атракцыён-цягнічок, арэлі, маленькая кавярня з тэрасай, зацененай плюшчом. У выхадныя, асабліва ў сезон, шум і гоман дакочваўся нават сюды, прадзіраўся праз зараснікі. Галасы і музыка гучалі глуха, быццам з-пад вады. Бабуліна кватэра была на другім паверсе. Гулкай, скупа асветленай лесвіцай уверх, a пасля да канца па калідоры, забітым знявечанымі роварамі, скрынямі з бульбай, старымі каляскамі і іншым хламам. Вузкае, быццам замкавая байніца, акенца прапускала мала святла, выхопліваючы то пагнутыя спіцы ў колах, то зарослыя пылам збаночкі, то палінялы тварык старой лялыкі. Мясцовыя да гэтых лабірынтаў звыклі, хадзілі ў паўзмроку ўпэўнена, а вось госці рызыкавалі набіць з паўтузіна гузакоў. Зрэшты, гасцей тут было няшмат. У кватэры было два пакойчыкі — маленькія, затое з высокай столлю. Вокны ў драўляных рамах глядзелі на свет мутнавата, дробна дрыжалі кожны раз, калі паўз дом з боку вуліцы праязджалі аўтамабілі. Ратавала тое, што вуліца была маленькая, ціхая, і з транспарту на ёй з'яўлялася адно сіняя машынка паштовага аддзялення. Для надзейнасці бабуля закладвала між рамамі вату, але дапамагала не надта: зімою і восенню па двух пакоях блукалі адчувальныя скразнячкі. Па пажоўклых шпалерах караскаліся фотаздымкі — цэлая армія, у рамках, без рамак, чорна-белыя і каляровыя, за шклом і «так». У пакоі-гасцёўні, які быў адначасова адназначна «бабуліным», амаль заўжды невыразна балбатаў тэлевізар пад вязанай сурвэткай і пужліва дзынкалі ад крокаў крыштальныя вазоны ў шафах. Шкляныя дзверкі шафаў і два лупатыя люстры адбівалі бабулю — вечна заклапочаную, вечна з падціснутымі вуснамі, з лапінкамі зморшчын ля вачэй і ля вуглоў рота, з сівымі пасмамі ў стрыжаных валасах. Бабуля сядзела на канапе, падкурчыўшы пад сябе ногі ў тоўстых вязаных шкарпэтках, і пад балбатанне тэлевізара абавязкова што-небудзь рабіла: ці то чысціла бульбу ў эмаліраваную місу, ці то вязала чарговую пару шкарпэтак. Ля яе, але, вядома, не на чырвонай канапе, а на падлозе месціўся Туз — калматае падступнае стварэнне, адцалена падобнае да сабакі. Па сабачых гадах Туз быў нават старэйшы за бабулю, a таму дазваляў сабе бурчаць, і скардзіцца, і капрызіць, асабліва калі нёс сваё тоўстае цельца на прагулку ці з прагулкі. Бурчаў і скардзіўся, праўда, ён не бабулі: з тою не паблазнуеш асабліва. Усе Тузавы выбрыкі даставаліся Цімуру, які з Тузам гуляў. Адзін аднаму яны не надта падабаліся — тоўсты стары сабака з крывымі ножкамі і пухлы сур'ёзны хлопчык. Але, паяднаныя шворкай, хадзілі тым самым маршрутам два разы на дзень, раніцай і вечарам. Іржавыя вароты парку, неўтаймаваны бэз, забытыя турнікі, трапяткі асіннік, зялёная сажалка з бетонным парапетам. I назад. Другі пакой у бабулінай кватэры належаў Цімуру. «Належаў», аднак, моцна сказана: пакой быў мамы Дашы, з савецкай шафай, усё яшчэ забітай яе школьнымі рэчамі, з паўсцертымі пазнакамі алоўкам на сцяне — «Даша, 9 гадоў», «Даша, 14 гадоў». Цімур часам крадком, каб не заўважала бабуля, з цікаўнасцю прымерваў сябе да гэтых метак. Вымяраў маміна сталенне — сабой, і на душы цяплела. У пакоі былі яе старыя сшыткі, яе кнігі з неахайнымі плямінкамі ад гарбаты, яе дзіцячыя цацкі — збольшага, вядома, лупатыя лялькі. Цімур навучыўся сяк-так існаваць сярод гэтага лабірынта чужых рэчаў — гэтаксама, як навучыўся арыентавацца ў захламленых калідорах дома ля парку. Госці з'яўляліся нячаста. I мама Даша, калі ўсё-такі з'яўлялася, была госцяй — бездапаможна натыкалася на вуглы і рогі на шляху да кватэры, няўпэўнена ціснула на гузік званка. Уваходзіла ў вітальню і падавалася Цімуру вінаватай школьніцай — можа, таму, што была такая маладая і худзенькая, можа, таму, што так змушана ўсміхалася і не ведала, як з Цімурам трымацца, як размаўляць. — Добры дзень,— з парога выпальвала яна, настолькі яўна спрабуючы быць бадзёрай, што ад гэтага ў яе голасе з'яўляліся ноткі адчаю.— Які ты стаў вялікі. Як школа? Як бабуля? Як настрой? — Добра,— адказваў Цімур на ўсе пытанні адразу і ішоў на кухню ставіць чайнік. Мама Даша за яго спінай выдыхала з палёгкай і ішла размаўляць пра сваё з бабуляй. На кухні Цімур доўга сядзеў на табурэце, слухаючы, як бурчыць, закіпаючы, вада і як храпіць пад сталом стары Туз. Да ўсіх знаёмых і звыклых гукаў кватэры дамешваўся тонкі мамін голас, які перакрываў вуркатанне тэлевізара, і гэта чамусьці трывожыла і збівала з думак. Цімур ведаў: бабуля зараз адчытае маму, як звычайна, і загадае ісці на кухню, каб размаўляць з ім. I мама Даша, як вінаватая школьніца, паслухаецца і пойдзе, але размаўляць не зможа. Будзе проста моўчкі сядзець тут жа, паклаўшы маленькія далоні з заточанымі пазногцямі на калені, і ад яе прысутнасці ўсё цела будзе налівацца невыносным свінцовым цяжарам, так што ні рукі падняць, ні голаў павярнуць. Маленькая Цімурава мама, падобная да кволай птушачкі, была ў пошуках шчасця, напэўна, праз усё жыццё. Ёй, тады яшчэ школьніцы, споўнілася гадоў шаснаццаць, калі, як падавалася, сапраўднае шчасце ўсё-такі знайшлося. — Але твой бацька аказаўся нягоднікам,— заўважала бабуля. 3-пад нажа ў яе руках цягнулася непарыўная стужка бульбяных ачысткаў. I размова з ёю цягнулася такая ж — непарыўная і бясконцая. Зрабі перапынак на дзень-два — і ўсё роўна можна будзе падхапіць з любога месца. Можа быць, таму, што бабуля бясконца прагаворвала гэта ўсё пра сябе, адно і тое ж, адно і тое ж. Маміна шчасце пасля таго знаходзілася, пазначала сябе яшчэ колькі разоў, але штораз знікала, няўмольна вырывалася з кволых маміных рук. I мама Даша вярталася да бабулі, скардзілася шэптам на свае нягоды, плакала ў беленькую насоўку. Часам, калі шчасце разбівалася на асабліва вострыя аскалёпкі, мама на колькі дзён перабіралася ў дом ля парку, ва ўласны стары пакой, поўны старых рэчаў. Цімур выцягваў з кладоўкі гарбатую раскладушку, ставіў на кухні і начаваў там разам з незадаволеным Тузам. Прачынаўся ўночы ад сабачага храпу з-пад стала — і з добрую хвіліну не мог зразумець, дзе ён і чаму. Пасля згадваў: няшчасная мама Даша спіць, падклаўшы пад шчаку маленькі кулачок, за сценкай. Ад гэтага ўсведамлення чамусьці рабілася неяк няёмка, ніякавата, і Цімур звычайна доўга варочаўся без сну. Пасля мама Даша з'язджала на пошукі шчасця — і раскладушка вярталася на сваё месца, і ўсё зноў было па-ранейшаму. Бабуля пякла адмысловыя аладкі, грукатала слоікамі з вішнёвым варэннем. Аладкі ў яе атрымліваліся пухлымі, залацістымі, і нават стары Туз аблізваўся з зайздрасцю. У школе ўсе даўно звыклі, што на бацькоўскім сходзе з'яўляецца Цімурава бабуля. Для такіх выпадкаў яна апраналася доўга і старанна, прыхоплівала з сабою незвычайную вязаную торбу, з якою хадзіла на рынак, а невялікі сакваяж з рыжай скуры — «для прэстыжнасці». Бабуліна прэстыжнасць абыходзілася Цімуру дарагавата: аднакласнікі спачатку хіхікалі, а пасля пачалі дражніць яго «Бабчыным Сакам». Гэтая чамаданная мянушка прыстала намёртва, можа быць, яшчэ і таму, што прозвішча ў бабулі, мамы Дашы і Цімура было — Саковічы. Цімур злаваў і не раз спрабаваў біцца, але перавага і ў колькасці, і ва ўменні была зусім не на ягоным баку. Таму ў выніку давялося змірыцца — як з тым хламам на калідоры. Аднакласнікам, як і Тузу, Цімур не вельмі падабаўся. Пухлы, з круглым тварам і прыўзнятымі, быццам ад вечнага здзіўлення, густымі бровамі, з маленькімі цёмнымі вачыма, што глядзелі з суровай уважлівасцю, са скошаным на адзін бок незадаволеным ротам, з растрапанымі русымі валасамі, ён не выклікаў сімпатыі адным сваім выглядам. А звязаны бабуляй пярэсты швэдар і выпацканыя ў чарніле рукі, якія Цімур старанна хаваў у кішэні пінжака, давяршалі ўражанне. Гаварыў ён мала, глядзеў, размаўляючы, убок, а таму на перапынках сядзеў адзін, натапыраны, сутулы, бяздумна водзячы асадкай па шматочках паперы, падпёршы рукою круглую шчаку. Здзеквацца і кпіць з яго асабліва не выходзіла: тоўсты Сак намайстрыўся рабіць настолькі адсутны, «нетутэйшы» выгляд, што ўся асалода ад кпінаў знікала. У рэшце рэшт жыццё ў класе проста пайшло міма яго, бы ручаіна, якая абыходзіць упарты камень. Іншыя дзеці ў класе згадвалі пра яго толькі тады, калі настаўнік, праводзячы алоўкам па спісе ў класным журнале, голасна прагаворваў: — А! Саковіч! I Цімур з грукатам адстаўляў крэсла, нязграбна падымаўся і, уцягнуўшы галаву ў плечы, ішоў да дошкі. Кнігі, старыя, утульныя, з пажоўклымі старонкамі, з плямінкамі і пазнакамі алоўкам, з загнутымі ражкамі старонак, былі ягоным заўсёдным выратаваннем, прытулкам, асабістым супрацьядзерным бункерам. Ён чытаў пад балбатанне бабулінага тэлевізара, пад свіст чайніка і шэпты скразнякоў у цёмных вуглах кватэры. Лямпачка торгалася з бока ў бок пад столлю, рассыпала вакол тлустае жоўтае святло. Цімур, скурчыўшыся, заўжды ў нейкай надта нязручнай позе — ці то спінаю да хрыбта радыятара, ці то зашыўшыся ў куток між старым фатэлем і сцяной — чытаў. Бабулі часам даводзілася разоў з трыццаць гукнуць яго, каб вывесці са здранцвення, каб выцягнуць з палону падслепаватых чорных літарак.