Наш дом
Маргарыта Латышкевіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 355с.
Мінск 2018
А чаго шкадаваць? Неразумны хлопчык мусіў бы вярнуцца дамоў яшчэ тады, калі толькі пачуў дзіўныя дзявочыя спевы ля возера. Усё справяддіва: сам аднойчы абраў гэты шлях і сам зараз вымушаны плаціць за гэта.
Час ішоў, год за годам, вясна за зімою, восень за летам. Як звычайна, як заўсёды. Я па-ранейшаму адбываў сваю варту і бачыў, як паступова
набліжаліся, падкочваліся ўсё бліжэй і бліжэй людскія сялібы, заставаліся ў трывожным, непрыемным суседстве. Саламяныя дахі паўзрасталі зусім блізка, там, за ракою, на невысокіх узгорках. Зыркія агні ў ачагах пільна вартавалі іх, з комінаў падымаліся, сцяліліся па ветры хвасты дымоў. У кузнях молаты кавалі жалеза, цяжка ўздыхалі кавальскія мяхі. Рэха адбівалася ад нямоўчнай рачной вады, блытаючыся ў трыснягах, і заносіла гукі сюды. Голас халоднага жалеза быў выразны, разборлівы:
На згу-бу, на згу-бу.
Пра Падвея з Кудравіц я кінуў думаць. Што нам да чалавечых сыноў і іхніх нягодаў? Мы з'явіліся тут, на гэтай зямлі, даўным-даўно, значна раней за іхніх далёкіх продкаў. Мы былі тут спрадвеку, плоць ад плоці гэтай зямлі, і будзем тут яшчэ доўга, пакуль неба зноў не паяднаецца з морам. Мы лётаем на крылах ветру, расколваючы спевам нашых паляўнічых рагоў зімовыя завеі, мы бязважка крочым праз сны, мы водзім карагоды пад зорамі. Мы слухаем, як павольна цячэ жыццё ў травах і дрэвах, мы сплятаем словы ў чары і пяём між сваіх камянёў, вітаючы месяц ці славячы сонца. Мы доўга адстойвалі сваё спрадвечнае права жыць тут, і наша зямля ўдосталь напоена і нашай, і чалавечай крывёю.
Так што — сапраўды. Я кінуў думаць пра ўпартага хлопчыка і ягоную князёўну. Я адвечны вартаўнік, вой на мяжы ценю, меч у княжай руцэ. Толькі і ўсяго, не болей і не меней.
У пагодныя дні з ценю пад каменем выходзіла ціхая Нешка — маленькая панна з княжага двара, прыслужніца князёўны. Асцярожна выцягвала за сабою вялікую клетку з залатымі прутамі, ставіла ў траву на вяршыні кургана. Белы сокал сядзеў на жэрдцы, натапырыўшы пер'е, ціхі і безуважны, амаль мёртвы. Нешка сядала побач, падкурчыўшы пад сябе босыя ногі. Глядзела на дымы з людскіх ачагоў, слухала покліч халоднага жалеза ў кузнях.
— Яны ўсё бліжэй і бліжэй, рыцар.
— Бачу.
— А што будзе, калі...
— Кепска.
Нешка маўчала. На яе белай шчацэ з дробнаю цёмнаю радзімкай пад вокам танчыў сонечны зайчак. Вецер гуляўся з яе вышываным падолам, блытаў пасмы яе залацістых валасоў, і ёй даводзілася раз-пораз падымаць руку, цярпліва закладаць іх за маленькае ружовае вуха — завостранае, быццам лісток ліпы. Белы сокал не глядзеў на сялібы — не зводзіў вачэй з далягляду, дзе чарнела Пушча.
— Як думаеш, рыцар, ён... ну, той самы, ён вернецца?
Яна далікатнічала, не называла імя, пыталася шэптам. Я глядзеў на сумнага белага сокала, успамінаючы колішнюю князёўну, быццам выхапленую слупом серабрыстага святла.
He.
Я быў упэўнены, таму што ведаў: людзі з таго апошняга падарожжа не вяртаюцца. HeinKa ўздыхала, абдымаючы тонкімі рукамі калені. Стаўры сядзеў каля яе, прыязна паглядаючы залатымі вачыма, дазваляючы гладзіць кудлатую поўсць на спіне.
— А калі б ты не забраў яе тады, рыцар?
Калі б не адгукнуўся на яе просьбу аб дапамозе, калі б не паслухаўся княжага загаду, калі б пакінуў яе там, з тым, у жудасным пакоі на самым версе каменнай вежы, у пакоі, поўным паху спаленага пер'я?
Пажыла б яшчэ між людзей — і навучылася б забываць, як яны, шчасліва і назаўжды, і боль бы згладзіўся, і памяць пра лебядзіныя крылы болей не трывожыла б, і нават сны пра гэта не сніліся б.
— Рыцар?
— He ведаю, панна.
Часам Нешка спявала — ціхім пяшчотным голасам, без слоў. Словы былі б лішнія, словы блыталіся і заміналі. Я, прысланіўшыся да цёплага каменя спінаю, слухаў, і Стаўры, падняўшы вушы, слухаў, і курганы слухалі таксама.
Спеў плыў над дарогаю, над ракою і заміраў, заглушаны суровым голасам жалеза.
Спеў, спавіваючы, яднаў нас — і яшчэ яднала напружанае чаканне. Мы, не згаворваючыся, сачылі за дарогаю, сачылі прагна і неадрыўна.
Чакалі.
I адным цёплым восеньскім днём, калі хвалявалася пад мядовым ветрам мора верасоў, a пульхныя аблокі наліваліся барвовым золатам ад агністага захаду, я зноў пабачыў на дарозе вершніка.
— Рыцар,— шапнула Нешка. — Гэта ж...
— Вершнік,— сказаў я. — Так.
Ён не збочыў да бярозавага гаю.
He павярнуў да пераправы, да саламяных дахаў, да ахоўнага агню.
Я ўнутрана напяўся, але стаяў, як і раней, у ценю каменя, трымаючы руку на холцы Стаўры. Апошні, хоць і падхапіўся з месца і з цікаўнасцю прынюхваўся да новага госця, не бурчаў і не гыркаў.
Тым часам госць спешыўся, прывязаў каня — шэрага ў яблыкі — да старога карчака і нетаропка крочыў па сцежцы да курганоў. Тыя людзі, што прамінаюць Курганова Поле па бальшаку, намагаюцца праехаць як хутчэй, не прыпыняючыся, нават не паварочваючы галавы. Пастухі, якія шукаюць у ваколіцы згубленых авечак, прамінаючы, абавязкова
хапаюцца за свае талісманы, шэпчуць малітвы і шматкроць сплёўваюць цераз плячо.
А гэты аглядаўся цікаўна і жыва, круціў галавой ва ўсе бакі і нават нешта легкадумна насвістваў.
Зараз я мог яго добра разгледзець — і са здзіўленнем пазнаваў у новым госці старога. Тыя ж светлыя валасы, адпушчаныя да плеч, той жа светлы твар з бровамі ўразлёт і капрызлівымі вуснамі, хіба што болей усмешлівы і... такх маладзейшы. Яшчэ хада змянілася — гэты ішоў лягчэй, амаль бязважка, не зважаючы на чары ці, можа, проста не заўважаючы іх.
Мяча пры ім не было. Hi мяча, ні шчьгга, ні кальчугі. Зусім ніякай зброі, ніякай брані. I адзенне дарожнае, дыхтоўнае, але без дарагой вышыўкі ці ўпрыгожанняў, запыленае, заношанае, боты грубыя, цяжкія. Затое за спінаю з'явіўся скураны горб, які весела дзынкаў на кожным кроку.
— Пяе... — задуменна сказала Нешка, накручваючы залацістую пасму на палец.
Нават белы сокал зараз пільна глядзеў на чужынца.
Мы сачылі, а госць тым часам бадзёра ўскараскаўся на мой курган і з вяршыні агледзеў усё Курганова Поле, верасовыя хвалі ды белыя іклы камянёў, раскіданыя між траваў.
— Ого! — радасна сказаў госць і нават прысвіснуў. — Ну і ну!
Мімаходзь зірнуў на сам камень, зацікавіўшыся, уважліва прабег вачыма па заклятых рунах і, не ўтрымаўшыся, крануў іх кончыкамі пальцаў. Быццам пагладзіў камень, як гладзяць сабак. Пасля зірнуў убок, туды, дзе цень ад стаячага каменя прарэзваў травы, і ўтаропіўся ў нас. Нешка ціхенька ахнула і, схаваўшыся за мяне, сціснула маю руку. Дарэмна спужалася: каменныя чары надзейна хаваюць ад чалавечага зроку.
Але я на ўсякі выпадак паклаў далонь на дзяржальна.
— Дабрыдзень,— нерашуча сказаў госць, лупаючы вачыма, і Нешка зноў успуджана ахнула. — Які ў вас, дзядзечка, файны сабака.
Вочы ў яго былі зялёныя, быццам Пушча, і глядзелі скрозь цень ад каменя, скрозь старадаўнія чары.
— Назавіся, чалавечы сын, — сказаў я, як таго патрабаваў звычай.
Госць сонечна ўсміхнуўся.
Вочы ў яго былі нашы, кірпаты нос і ўсё аблічча — самымі чалавечымі, а язык — той і ўвогуле немаведама якога паходжання, таму што мянціў не спыняючыся.
Яго завуць Ясем, і сам ён не адсюль, і падарожнічае з месяц недзе, і дамоў не збіраецца, бо дома мачаха і малодшы брат, якія не надта чакаюць ягонага вяртання.
Апошняе прагучала з прыхаванай горыччу, але ўсміхацца ён не кінуў.
— А сюды нашто прыйшоў?
Ён паціснуў плячыма.
— Казалі, быццам мая маці аднекуль адсюль. Быццам бацька перамог у двубоі Кашча Бессмяротнага, вызваліў яе і звёз.
— Перамог у двубоі, значыцца? — змрочна ўдакладніў я. — Ды няўжо?
Ясь засмяяўся.
— За што купіў, за тое прадаю, дзядзечка.
I тут жа з ахвотаю распавёў, як адважны герой адшукаў на дне паўночнага мора каваны куфар, закаваны і ланцугамі, і чарамі.
— Разарваў ланцугі, чары зняў. А адтуль — заяц! Схапіў зайца, а з зайца — качка! Пацэліў у качку, а з той — яйка!
Я здзекліва чмыхнуў. Калі з яйка ўрэшце атрымаецца яечня, я быў бы нават і не супраць.
— А ў яйку халоднае жалеза, — няголасна працягнула Нешка з-за майго пляча.
Ясь падняў бровы.
— Жалезная... іголка,— падобна было, што гэты падшыванец прыдумляў на хаду.— А ў той іголцы — Кашчава смерць!
Было заўважна, што ён сам атрымлівае асалоду ад сваіх баек. Добра, прынамсі, што хоць нехта ад іх асалоду атрымлівае.
— Смерць у іголцы,— прабурчаў я,— Хітра прыдумана.
— Анягож, дзядзечка.
Падшыванец змоўк і паглядзеў на мора верасоў, з якога сям-там паказваліся галовы курганоў.
— Прыгожа тут, — сказаў. — I гэтак спакойна. Даўно мне не было гэтак спакойна.
Ён замілавана глядзеў на верасовыя хвалі, што ленавата калыхаліся пад ветрам, а таму не мог заўважыць, як гусцелі цені ля белых камянёў. Чары драпежна затрымцелі, быццам павуцінне, у якое трапіў неабачлівы матыль.
— Тут няма месца для чалавечых сыноў,— прамовіў я рэзка. — Мусіш ісці. Як хутчэй.
Твар у Яся выцягнуўся, але ўсмешка, за якою ён звык хавацца, не сышла. Нешка адчувальна пхнула мяне вострым локцем.
— Рыцар!..— з асуджэннем прашыпела яна мне ў вуха.
Я толькі адмахнуўся. Праз колькі часу сам Сотвар заўважыць тут смяротнага і зацягне таго пад цень на кургане. I хіба толькі адно Неба ведае, што з гэтага будзе.
— He затрымаюся, дзядзечка, — мякка паабяцаў хлопчык. — Проста песня зайшла ў галаву, хачу ўхапіць у цішыні, пакуль не забыў.
Я не паспеў запярэчыць: ён скінуў свой скураны горб, вызваліў з яго, быццам ад шалупін-
ня, залацістае цела лютні і апусціўся ў траву, лёгка кратаючы струны. I твар у яго паяснеў, і знікла некуды дурная ўсмешачка, і вочы зрабіліся сталейшымі — на гады, на стагоддзі.
I з-пад ягоных пальцаў палілася музыка — спачатку асцярожна, няўпэўнена, а пасля званчэй і званчэй, моцна, непераможна.
I ў ёй было — усё. Перазвон рачных хваляў, і шэпты трыснягоў, і крыкі чаек. I галасы верасоў пад ветрам, і гуд пчол, і крокі дажджу па камяністай дарозе, і сакаліны клёкат. Неба бачыць, там былі нават, ашчадна ўплеценыя, нашы чары, старажытныя, старадаўнія, і голас Пушчы, і нават ціхі галасок панны Нешкі.
У мяне быццам іголка заварушылася ў грудзях злева. Вочы закалола, і па шчацэ пабегла штось, падобнае да кроплі дажджу. Я ўскінуў голаў — але неба засталося ясным, па ім плылі адно пульхныя белыя аблокі.
Бедная Нешка скурчылася пад рунным каменем і ціха плакала, схаваўшы тварык у далонях, незаўважная, амаль нябачная. Таму што побач з ёю стаяла, быццам выхапленая промнем святла, Марэна. Паўпразрыстая, быццам маркотная здань, цень сябе самой, і ўсё-такі усё яшчэ — ярчэйшая за ўсё вакол. За ўсё на свеце ярчэйшая.
КНІГІ ОНЛАЙН
