Наш дом
Маргарыта Латышкевіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 355с.
Мінск 2018
Словы падалі цяжка, абвівалі Яся, быццам змеі. Патыхалі чарамі — старажытнымі, як сам Сотвар, як мы ўсе, як гэта зямля. Дар праўды і дар прадбачання, на мой густ, не самае лепшае спалучэнне, асабліва каб выжываць між людзей. Хоць з чарамі ўсё залежыць ад таго, як іх павярнуць, як імі карыстацца. Яны не благія і не добрыя ад пачатку — благі ці добры толькі той, хто нясе іх у свет.
Ясь, мусіць, яшчэ не зразумеў, што гэта за дарункі, таму захоплена назіраў за сярэбраным ззяннем, што танчыла вакол яго, і спрабаваў злавіць асобныя іскры.
Трэба падняцца, папярэдзіць яго, але — не магу. I цемрадзь адтуль, зверху, куды сыходзяць вершаліны калон, асыпаецца мне на вочы чорным пер'ем, замінае глядзець.
— Трэці дар абірай сам,— суха сказаў князь.
Хлопчык зноў азірнуўся і паглядзеў на мяне.
— А што з дзядзеч... што з гэтым рыцарам будзе, княжа?
— Што б ні было з ім пасля,— прагаварыў Сотвар, змрачнеючы,— гэта не твой клопат, дзіця.
— А можа, i мой,— Ясь з выклікам ускінуў падбароддзе.— Трэці дар ты мне дазволіў абіраць самому, ці не так, княжа?
I ён, гэты падшыванец, гэты блазан, гэты малалетні дурань, лёгкім крокам спусціўся да мяне ад княжага трона, увесь у серабрыстым ззянні, падаў мне руку і пажадаў, сонечна ўсміхаючыся:
— Жыві, дзядзечка!..
Сонца неміласэрна пякло мне ў галаву, і галава гэтая наўпрост расколвалася. Я расплюшчыў вочы і пабачыў, што ляжу ніцма ў траве і што побач па тонкай травінцы, напружваючы ўсе сілы, паўзе жывая чырвоная кропля. Я прасачыў яе нялёгкі шлях, спачуваючы ёй ад усяе душы, і перавярнуўся на спіну.
Нада мной блакітнае неба падпіраў ссівелы стаячы камень, а над ім плылі белыя-белыя, быццам лебядзіныя крылы, аблокі. Я глядзеў на іх, на поўныя грудзі ўдыхаючы мядовы водар верасовага мора, і, несумненна, жыў.
— Рыцар! — паклікаў мяне голас Нешкі.
Я не без цяжкасці сеў, трымаючыся за бок. Той смылеў, але не болей за тое.
Побач са мной у траве ляжаў меч — чужы, бо мой, адкаваны майстрамі з-пад кургана, мірна спачываў у ножнах. Мабыць, той, што
Падвей калісьці пакінуў тут, забіраючы сваю князёўну.
Я ўзяў чужы меч у рукі, вывучаючы, і трохі запознена зразумеў, што гэты — чалавечы, адкаваны ў кузні з халоднага жалеза. Але злы метал маўчаў, не пагражаў і не апякаў маю скуру — прыручаны, прызнаў за свайго. За аднаго з тых, што расказваюць казкі ля сваіх ачагоў.
— Рыцар...
Панна Нешка стаяла тут жа ля каменя, разгубленая і настолькі мілая ў сваёй збянтэжанасці, што я ўсміхнуўся і адклаў Падвееў меч. За курганам, нябачны адсюль, заліваўся радасным браханнем Стаўры. Там жа заходзіўся рогатам, таксама нябачны, Ясь:
— Сабачышча ты, сабачышча, а вось і не зловіш! He зловіш, не!
Тут падшыванец вохнуў і, верагодней за ўсё, пакаціўся па зямлі. «Сабачышча» такі злавіў.
— He ліжыся, ну! — прыглушана лямантаваў Ясь.— Я табе кажу, годзе!..
— Куды ж цяпер? — занепакоена спытала Нешка.
I таропка пачала расказваць, што пайшла за мною і Ясем, каб прасачыць, каб дапамагчы. A калі ўпэўнілася, што са мною ўсё добра, хацела вярнуцца, а цень пад стаячым каменем...
— Цень замкнёны,— дагаварыла спахмурнелая панна.
На вейках яе дрыжалі слёзы. Я, трымаючыся адной рукой за шурпатае цела каменя, стаў на ногі. Зірнуў на ўласны шалом-чэрап, на які прысеў легкадумны белы матыль.
— Куды ж нам?..— паўтарыла Нешка. Я зрабіў да яе адзін хісткі крок, адвёў ад белай шчакі залацісты завітак валасоў і, нахіліўшыся, пацалаваў там, дзе пад здзіўленым вокам чарнела дробная радзімка.
Узяў у сваю далонь маленькую цёплую руку і ўпэўнена адказаў, паказваючы туды, дзе пасвіўся шэры ў яблыкі конь, дзе вілася і знікала ў куродыме дарога:
— Туды.
Над Вугерай — дождж
Другім, падтопленым берагам возера нетаропка крочыў бусел — зырка, амаль нясцерпна белы ў сакавітай зеляніне. Высока падымаў чырвоныя ногі, круціў галавою, нахіляўся, пабачыўшы жабку, суха шчоўкаў доўгай дзюбаю.
Пахла ігліцаю і смалой — вецер павяваў ад стромкага бору. Каляровыя стракозы мітусіліся над трыснягамі, над спакойнаю вадой. На мелкаводдзі мірна спачывалі вялікія, па далоні, мідыі, ад узросту пазелянелыя, і бліскалі сярэбраным бокам імклівыя малькі. Туды, да малькоў, да мідый, да стракоз плаўна спускаўся ціхі пясчаны бераг, і залацістыя хвалі пяску далёка было відаць пад празрыстым водным покрывам.
Ільга, стомленая за цэлы дзень дарогі, крочыла па пясчаным беразе, нетаропка, як і
бусел, і бяздумна паглядала на зыркую сінюю ваду. За аброць вяла пярэстую кабылку, і тая таксама глядзела на ваду — касіла трывожным залатым вокам з доўгімі вейкамі, неспакойна торгала вушамі.
Лес быў незнаёмы, чужы, таму і згубіла дарогу. Увогуле, Ільзе яшчэ не даводзілася бываць так далёка ад дому — прынамсі, адной.
Вецер падхопліваў русявыя пасмы, што выбіліся з Ільзінай цяжкой касы, таму раз-пораз даводзілася праводзіць рукой па твары, адкідваць надакучлівыя валасы назад. Веснавое сонца падпякала, залаціла макушку Ільгі, рассыпала па яе твары пазнакі сваёй прыязнасці — дробнае частае рабацінне. Пасля промні слізгалі і пужліва ўспыхвалі, разбіваючыся на серабрыстай лусцэ лёгкай кальчугі, на ўзорыстых спражках на пасе. Цьмяна і драпежна свяціўся востры наканечнік бацькавай дзіды, прытарочанай да сядла, пабліскваў метал на плячах цяжкога баявога лука.
«Тое гэта возера,— млява думала Ільга,— ці ўсё-такі не тое?» Здаецца, у карчме пад Кудравіцамі ёй расказвалі, быццам калісь на месцы аднаго такога возера быў горад. А пасля праваліўся пад зямлю. Чары там, ці што.
— Толькі званы і чуваць, праўда, адно ў добрае надвор'е!..
Ільга прыслухалася. Званілі толькі аблокі гнюсу, што віўся над зараснікам. Белы бусел на другім беразе спакойна працягваў высочваць жабак, трыснёг ледзь прагінаўся пад крокамі ветру. Цягнулі сакавітыя басавыя ноты чмялі, а высока-высока, нябачны ў вецці, працаваў клапатлівы дзяцел. Са схованкі ў чароце, спудзіўшыся, порстка ўзняліся, сталі на крыло качкі.
He, ніякіх званоў не было. Ільга нават усміхнулася. Ясна згадала, як у паўцёмнай карчме кашчавы дзед з гуслямі на каленях, акругляючы вочы і шырока разводзячы рукі, казаў голасным шэптам:
— I п-праваліўся, значыцца, п-пад зямлю!..
Карчомнікі дружна жахаліся — і бывалыя воі з кудравіцкага двара, і местачковыя гандляры, і сяляне з ваколіцы. А пасля наўзахваткі, усе адначасова пачалі згадваць, як самі ехалі, значыцца, тамака, і нешта ж там было ну такое, ну такое ўжо, што...
— I не вымавіць!
Пярэстая кабылка раптам заіржала — нервова, перарывіста. Спынілася, рванула галавою ўбок з самым пакутніцкім выглядам.
— Чаго ты? — здзівілася Ільга. — Ціха, ціха...
Кранулася кабылчынай шыі, пагладзіла, адчуваючы, як жывёла дрыжыць, скаланаецца
ўсім целам. Пярэстая зноў паскардзілася, праўда, ужо цішэй, затупала на месцы.
— Супакойся, ну, што жты... — ласкава гаварыла ёй Ільга.
I раптам сама скаланулася, з трывогаю зірнула на спакойную сінюю гладзь.
Над возерам, ледзьве чутная, бязважкая, плыла, адмыслова сплятаючыся са спеву вады, з шэптаў трыснягоў, з паважнага чмялінага гуду, з плёскату птушыных крылаў, музыка. Узвівалася ўверх, да вершалін меднастволых хвояў, да пульхных белых аблокаў — каб тут жа рассыпацца дробнымі пырскамі гаваркой сярэбранай вады.
Ільга павольна ўдыхнула і выдыхнула, высілкам волі супакойваючы сябе. Азёрная музыка трывожыла, непакоіла — і разам з тым настойліва, бясконца вабіла, быццам запрашала ісці за сабою.
He дзіва, думала Ільга, што пярэстая кабылка так дрыжыць: жывёлы лепш за людзей адчуваюць чары. А ў азёрнай музыцы звіняць чары, гэта несумненна. Таму яна пранізвае наскрозь і гучыць унутры, спакваля вырастаючы, перапаўняючы сэрца дзіўным спалучэннем і бязмернай радасці, і невычэрпнай тугі адначасова.
Людзі так граць не ўмеюць. Так граюць іншыя, тыя, што не-людзі. Тыя, што з рогатам носяцца
ў зімовых віхурах, блытаюць лясныя сцежкі, апоўначы гушкаюцца на галінах, запальваюць бледныя агні на курганах. Тыя, што выходзяць з ценяў, нядобрыя, падступныя, з вострымі агністымі — у колер іх курганных агнёў — вачыма. Аплятаюць людзей сваімі спевамі ды танцамі, зводзяць — зачараваных, паўсонных — пад зямлю. Навечна, назаўжды.
Ільга сутаргавата намацала на пасе жалезны нож з касцяным дзяржальнам. Ад дотыку металу супакоілася, нават набралася рашучасці. Цвёрда ведала: тыя, іншыя, баяцца жывога агню ды халоднага жалеза.
А другой дарогі ўсё роўна не было.
— Ну! — строга сказала Ільга кабылцы, пацягнула за аброць.
Ад Ільгі ўпэўненасць перадалася і пярэстай. Тая, хоць і па-ранейшаму касавурылася на страшнае возера, слухмяна рушыла следам. Музыка вірыла вакол, падхоплівала, амаль адчувальна цягнула наперад. Ільга, сціснуўшы зубы і звёўшы бровы, змагалася, прымушала сябе ісці спакойна, а не бегчы наперад з радасным заміраннем сэрца.
Неслухмянае сэрца, праўда, усё роўна салодка замірала.
За рэдкім хмызняком, дзе бесклапотна перасвістваліся імклівыя дробныя птахі, адкрываўся
невялікі ўзгорак — выгінаўся, нібы кашэчая спіна, над возерам. На ўзгорку самотна зелянеў раскідзісты дуб, і ад яго распаўзаліся вузлаватыя наплывы карэння. Схон з аднаго боку асыпаўся, саступаючы ўпартай азёрнай вадзе, так што карані апынуліся вонкі, застылі над хвалямі, быццам цягнучыся да іх — і не рашаючыся дакрануцца.
У карункавым цені дрэва ледзь відно было чалавечую («Не-чалавечую», — тут жа выправіла сама сябе Ільга) постаць. Нехта стаяў, прысланіўшыся спінаю да шырокага камля, і радасныя сонечныя зайчыкі слізгалі па залацістым боку лютні.
Музыка, дзіўная, вусцішная, бясконца прыгожая азёрная музыка расходзілася ад яго ва ўсе бакі — быццам кругі па вадзе.
Ільга прыпынілася, адчуваючы, як змоклі далоні, як непрыемны халадок прабег уздоўж хрыбта. Зноў сціснула неслухмянымі пальцамі запаветны нож, паўтараючы, як закляцце: яны баяцца халоднага жалеза, баяцца, баяцца, баяцца...
Збаяліся або не, але музыка абарвалася. Гучала яшчэ цэлае ігненне між ударамі сэрца, трымаючыся над возерам,— і згасла, патанула, зусім як той зачараваны горад з бязладнай дзедавай байкі.
А ў Ільгі тым часам сасмягла ў роцех бо нечакана прыйшло разуменне: музыка сціхла, бо яе — заўважылі. I зараз вось глядзяць адтуль, з ценю, вывучаюць пільна, з адчужаным інтарэсам.
КНІГІ ОНЛАЙН
