Па кім звоніць звон
Эрнэст Хемінгуэй
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 477с.
Мінск 1991
— I тулава чалавека надта падобнае на мядзведжае,— сказаў Роберт Джордан.— Калі з мядзведзя здзерці шкуру, убачыш, што мускулы ў яго амаль такія самыя, як і ў чалавека.
— Так,— сказаў Ансельма.— Нездарма ж цыганы лічаць, што мядзведзь — брат чалавека.
— Амерыканскія індзейцы таксама,— сказаў Роберт Джордан.— Забіўшы мядзведзя, яны ўкленчваюць і просяць прабачэння. Яны чапляюць яго чэрап на дрэва і, перш чым пайсці, благаюць, каб ён на іх не злаваўся.
— Цыганы лічаць, што мядзведзь — брат чалавека, бо ў яго пад шкураю такое самае цела, і ён п’е піва, і любіць музыку, і можа скакаць.
— Індзейцы таксама вераць у гэта.
— Выходзіць, індзейцы — тыя самыя цыганы?
— He. Але наконт мядзведзя яны думаюць аднолькава.
— Зразумела. Цыганы лічаць яго сваім братам яшчэ і таму, што ён любіць красці.
— У табе ёсць цыганская кроў?
— He. Але я часта сустракаўся з цыганамі, асабліва пасля таго, як пачалася вайна. У гарах іх багата. Яны не лічаць за грэх забіваць іншапляменніка. Самі яны ў гэтым ніколі не прызнаюцца, але ж гэта праўда.
— Як і мараканцы.
— Так. Але ў цыганоў ёсць яшчэ шмат законаў, пра якія яны нікому не расказваюць. Як пачалася вайна, шмат цыганоў зноў узяліся за старое.
— Яны не разумеюць, дзеля чаго вядзецца гэта вайна. He ведаюць, за што мы змагаемся.
— Праўда,— сказаў Ансельма.— Адно яны ведаюць, што зараз вайна і можна забіваць, як у даўнія часіны, не баючыся, што цябе за гэта пакараюць.
— Табе даводзілася забіваць?— спытаў Роберт Джордан. Цемрадзь, што зблізіла іх цяпер, і цэлы дзень, які яны перажылі разам, давалі яму права на такое пытанне.
— Так. Некалькі разоў. Але супраць волі. Я думаю, што забіваць людзей — грэх. Нават калі гэта фашысты, якіх мы павінны знішчаць. Па-мойму, забіць мядзведзя — гэта адна рэч, а чалавека — нешта зусім іншае. I я не веру ў цыганскія забабоны пра тое, што людзі і мядзведзі — браты. He. Я супраць таго, каб забіваць людзей.
— Аднак ты ж забіваў?
— Так. I яшчэ буду. Але калі застануся жывы, дык пасля вайны пастараюся жыць так, каб нікому не зрабіць крыўды, каб усё гэта мне даравалі.
— Хто дараваў?
— He ведаю нават, хто цяпер можа дараваць. Мы ж зараз не маем ні айца, ні сына божага, ані святога духа. Я не ведаю.
— А хіба бога няма?
— He, братка. Гэта праўда, што няма. Калі б ён быў, хіба ж ён дазволіў бы ўсё тое, што бачыў я на свае вочы? Няхай ужо іхні бог застаецца з імі.
— Яны і кажуць, што бог з імі.
— Так яно і ёсць, хоць мне яго зараз не стае, бо мяне змалку вучылі верыць у бога. Але зараз кожны чалавек павінен адказваць сам за сябе.
— Пэўна, ты сам сабе і забойства даруеш?
— Вядома,— адказаў Ансельма.— Калі ўжо ты так зразумела ўсё растлумачыў, дык так яно і павінна быць. Аднак ці ёсць бог, ці яго няма,— усё адно, па-мойму, забіваць людзей — грэх. Па-мойму, пазбавіць чалавека жыцця — гэта не жарты. Я зраблю гэта, калі трэба, але я не з той пароды, як Пабла,— яму забойства чалавека прыносіць асалоду.
— Каб перамагчы ў вайне, мы мусім забіваць нашых ворагаў. Так вядзецца адвеку.
— Праўда. На вайне трэба забіваць. Але ў мяне ёсць свае асабістыя думкі на гэты конт,— сказаў Ансельма.
Цяпер яны ішлі поруч у цемры, і ён гаварыў ціха, час ад часу азіраючыся на Роберта Джордана, калі той адставаў.
— Я не забіў бы нават епіскапа. Я не забіваў бы наогул ніводнага гаспадара-ўласніка. Я толькі прымусіў бы іх працаваць дзень пры дні, усё жыццё, як шчыруем мы на полі ці ў гарах, на лесанарыхтоўках. Каб яны ўсвядомілі, дзеля чаго народжаны чалавек. Хай спяць там, дзе мы спім. Хай ядуць тое, што мы ядзім. А самае галоўнае — хай працуюць. Гэта будзе ім добрая навука.
— А яны выжывуць, ачуняюць і зноў сядуць табе на шыю.
— Але ж і забіваць іх няма ніякай карысці,— сказаў Ансельма.— Зусім знішчыць іх немагчыма, бо з іхняга семені зноў павырастаюць маладыя, з яшчэ большай нянавісцю. Ад турмы таксама няма ніякай карысці. У турме нянавісць толькі ўзрастае. Лепей хай усім нашым ворагам будзе навука.
— Але ж усё-такі ты забіваў?
— Так,— сказаў Ансельма.— Шмат забіваў і яшчэ буду. Але не па сваёй волі і памятаючы, што гэта грэх.
— А вартавы? Хіба ты жартам паказаў, што заб’еш яго?
— Добрыя жартачкі! Але я забіў бы вартавога. Так. Без ніякіх ваганняў і з чыстым сумленнем, бо гэтага вымагае справа. Але не па сваёй волі.
— Ну, дык хай забіваюць тыя, каму гэта прыемна,— сказаў Роберт Джордан.— Там восем, і тут пяцёра. Усяго трынаццаць — тых, каму забіваць прыемна.
— Такіх шмат, каму гэта прыемна,— сказаў у цемрадзі Ансельма.— I сярод нас такіх многа. Болей, чым здатных да бою.
— А ты быў калі-небудзь у баі?
— He,— сказаў стары.— На самым пачатку вайны мы змагаліся ў Сеговіі, але нас разбілі, і мы ўцяклі. Разам з усімі ўцякаў і я. Мы не надта добра разумелі, што рабілі, і не ведалі, як гэта трэба рабіць. Да таго ж у мяне быў толькі драбавік, зараджаны буйным шротам, а ў guardia civil былі маўзеры. Я з свайго драбавіка і за сто ярдаў у іх пацэліць не мог, а яны на трыста ярдаў білі нас, як зайцоў. Яны патронаў не шкадавалі і стралялі добра, а мы былі перад імі, нібы чарада авечак.— Ён змоўк, а пасля спытаў:— Ты думаеш, што каля моста будзе бой?
— Магчыма.
— Я яшчэ ніколі не бачыў такога бою, каб не ўцякаць,— сказаў Ансельма.— He ведаю, як я буду паводзіць сябе ў баі. Я чалавек стары, таму і падумаў пра гэта.
— Я за цябе спакойны,— сказаў яму Роберт Джордан.
— А ты бываў у многіх баях?
— У некалькіх.
— А што ты думаеш пра гэты бой, каля моста?
— Перш за ўсё я думаю пра мост. Гэта маё заданне. Знішчыць мост няцяжка. Астатняе абмяркуем потым. Распрацуем план усёй аперацыі. Усё будзе распісана як па нотах.
— У нас мала хто можа чытаць,— сказаў Ансельма.
— Там будзе ўсё распісана, каб кожны ведаў, што рабіць, але, апроч таго, я растлумачу ўсё як след на словах.
— Я ўсё зраблю як належыць,— сказаў Ансельма,— Але я памятаю, што было ў Сеговіі, і, калі будзе бой ці хоць бы якаясь страляніна, я хацеў бы ведаць загадзя, што мне належыць рабіць, каб не ўцячы. Нагадваю, як у Сеговіі мне так і карцела паказаць пяткі.
— Я буду побач з табой,— сказаў Роберт Джордан.— Я табе кожны раз буду казаць, што трэба рабіць.
— Тады ўсё вельмі проста,— сказаў Ансельма.— Калі мне загадаюць, я ўсё змагу выканаць.
— Наша справа — мост і бой, калі бой распачнецца,— сказаў Роберт Джордан, і словы гэтыя падаліся яму ў цемрадзі крыху ўзнёслымі, але па-іспанску яны гучалі добра.
— Гэта надта цікавая справа,— сказаў Ансельма.
Пачуўшы, як стары вымавіў гэта, проста і шчыра, без ніякай позы, без наўмыснай англійскай стрыманасці і без раманскай фанабэрыі, Роберт Джордан падумаў, што яму дужа пашчасціла з памочнікам, і хоць ён ужо агледзеў мост, і ўсё абмазгаваў, і спрасціў задачу ўзрыву моста, адмовіўшыся ад папярэдняга захопу абодвух пастоў,— у душы ён быў супраць загаду Гольца і неабходнасці яго выканання. Яму дужа не даспадобы было тое, што павінна было адбыцца з ім і з гэтым старым. Нічога добрага не даводзіцца чакаць ад такога загаду — гарыць ён гарам!— таму, каму наканавана яго выканаць.
Але думаць так не след, сказаў ён сабе, хіба ты нейкі асаблівы, хіба наогул ёсць якіясьці асаблівыя, непадуладныя лёсу, людзі? Hi ты, ні гэты стары нічога не вартыя самі па сабе. Вы толькі сродкі для выканання свайго абавязку. Ёсць загад, загад неабходны, і не ты яго распрацоўваў, і ёсць мост, і гэты мост можа зрабіцца паваротным пунктам у далейшай гісторыі ўсяго чалавецтва. I ўсё, што адбываецца на гэтай вайне, можа зрабіцца такім самым паваротным пунктам. Перад табой пастаўлена адна задача. I ты павінен яе выканаць. Толькі адна задача — чорт яе дзяры!— падумаў ён. Калі б яно так і было на самой справе — толькі адна задача,— усё было б проста. Але досыць ужо скуголіць, балбатлівы вылюдак, сказаў ён сабе. Падумай лепей пра што іншае.
I ён пачаў думаць пра дзяўчыну Марыю, у якой скура, і валасы, і вочы — аднолькавага залаціста-смуглявага колеру, толькі валасы крышку цямнейшыя, хоць яны будуць
здавацца святлейшымі, калі скура болей загарыць на сонцы. Скрозь яе гладкую бледна-залацістую скуру нібы прасвечвае смуглявасць. Напэўна, скура ў яе вельмі гладкая і ўсё цела гладкае, а рухі нязграбныя, нібыта нешта такое ёсць у ёй ці з ёй, што яе непакоіць, і ёй здаецца, што гэта відаць усім, хоць на самой справе ніхто нічога не бачыць, гэта існуе толькі ў яе думках. I яна пачырванела, калі ён глядзеў на яе. Вось так яна сядзела, абхапіўшы рукамі калені,— і каўнер сарочкі расшпілены, і грудзі круглеюць, напінаючы шэрую тканіну,— і калі ён падумаў пра яе, яму сціснула горла і зрабілася цяжка ісці. Яны ішлі моўчкі, пакуль стары не сказаў:
— Вось зараз мінем тыя скалы, а там ужо і лагер.
Калі яны ўвайшлі ў прамежак паміж скаламі, прагучаў вокрык:
— Стой! Хто ідзе?
Яны пачулі, як клацнуў затвор.
— Таварышы,— сказаў Ансельма.
— Якія такія таварышы?
— Паблавы таварышы,— адказаў яму стары.— Хіба ты нас не ведаеш?
— Ведаю,— сказаў голас,— але ў мяне такі загад. Пароль ведаеце?
— He. Мы ідзём знізу.
— Гэта мне вядома,— сказаў чалавек у цемрадзі.— Вы ідзяце ад моста. Мне ўсё вядома. Але не я аддаваў загады. Вы павінны ведаць другую палову пароля.
— А якая першая палова?— спытаў Роберт Джордан.
— Я забыў,— сказаў чалавек у цемрадзі і засмяяўся.— Ну, добра, так цябе ператак, ідзі ў лагер з сваім такім ператакім дынамітчыкам.
— Гэта называецца партызанская дысцыпліна,— сказаў Ансельма.— Спусці курок у сваёй вінтоўцы.
— Ужо спусціў,— сказаў чалавек у цемрадзі.— Я яго ўжо спусціў паціху двума пальцамі, вялікім і ўказальным.
— Вось зробіш калі-небудзь тое самае з маўзерам, у якога няма зарубкі на курку, ён і стрэліць.
— А гэта і ёсць маўзер,— сказаў чалавек.— Але ж у мяне сіла ў пальцах — дай божа! Я заўсёды так спускаю курок.
— А куды ты дула наставіў? — спытаў Ансельма ў цемры.
— На цябе,— сказаў чалавек.— I калі я спускаў курок, таксама на цябе настаўляў. Прыйдзеш у лагер, скажы, каб
мяне змянілі, бо я галодны, так вас растак у бога душу, і забыў пароль.
— Як цябе завуць?— спытаў Роберт Джордан.
— Агусцін,— адказаў чалавек.— Мяне завуць Агусцін, і я ўжо здыхаю тут ад нуды.
— Мы перададзім тваю просьбу,— паабяцаў Роберт Джордан і падумаў, што ні ў якой іншай краіне просты селянін не ўжыў бы такога літаратурнага слова, як «aburmiento»— па-іспанску «нуда»— а тут гэта звычайнае слова ў вуснах прадстаўнікоў усіх класаў грамадства.
КНІГІ ОНЛАЙН
