Пад крыжам
Віктар Карамазаў
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 144с.
Мінск 2017
Уразіў матчын успамін? Але ж ён быў лакальны, як выпадковы штрых, малюнак, а тут, у межах палатна, гісторыя, праўда эпічная. 3 якіх крыніц у лірыка, рамантыка з’явілася ахвота гэта пісаць?
He ўсё, што ўжо было на палатне, мог вытлумачыць, не ўсё яшчэ, працуючы над тэмай і тры дні, і чатыры, адчуваў, што ёсць, чаго яшчэ няма, бо і сябе, сваю душу, не разумеў да канца. Але валы ўжо знайшлі ў карціне сваё месца, глядзеліся не толькі як ахвярнае цягло, але і як прырода, магутная ды непакорная, глядзеўся і мужык за імі і над імі. Адчуўіпы гэта, сеў Фердынанд за сшытак і ў ім пакінуў запіс:
«Нарэшце размясціў валоў. Усё мяняў, перарабляў. I не шкадую. Гэта добра. Адсунуў ад сябе сшытак, каб устаць з-за стала, але задумаўся, нібы над тым, ці ўсю праўду сказаў. Зноў сшытак да сябе падсунуў, дадаў радок: Валы, здаецца, атрымаліся. А ці тое, што трэба, неба?»
Адны сумненні супакойваў з’яўляліся другія. Але яны, калі ўжо карціну бачыў перад сабою не ў кавалках цалкам, не хвалявалі. Нават тады, як у майстэрню заглядала маці, яго тут, у Багданаве, эксперт мастацкі, больш строгі часта, як сам ён. Садзілася перад карцінай у крэсла, з кішэні даставала акуляры, даўжэй, як звычайна, у сваім пакоі ці на кухні, працірала ражком хусцінкі шкельцы, а ён стаяў паміж новай карцінаю і ёю, як некалі перад Куінджы, чакаў, што скажа.
Цяпер яна прыйшла, калі ўбачыла, што не хвалююць яго ўжо валы, што непакоіць іншае. Зноў села ў крэсла, працёрла і надзела акуляры, углядалася ў карціну доўга. Спытала:
Адсюль куды ты павязеш работу?
Пытання гэтакага не чакаў:
Ну як куды?
Каму яе пакажаш?
Павязу ў царскую сталіцу, там будзе вясновая акадэмічная выстава. Амаль адначасова з ёю адкрыюцца выставы Дзягілева, перасоўная. На перасоўную я не замахваюся, але акадэмічная мая, і запрашае Дзягілеў.
Але, сынок... мне здаецца, што ты з гэтай карцінаю або спазніўся, або паспяіпаўся. Перасоўнікі гэтак раней пісалі, калі былі сапраўднымі народнікамі, ішлі ў народ, народу спачувалі. Цяпер яны тваіх валоў і мужыка не зразумеюць. А Дзягілеў? Мастацтва ў яго салон, тваіх валоў ён у свой салон не пусціць.
Яшчэ ніколі Фердынанд не спяшаўся аспрэчваць думак маці, бо верыў у яе мудрасць і мастацкі густ. Але цяпер зрэагаваў не як заўсёды:
Мастак, працуючы, не можа ўлічваць чыесьці густы. Hi перасоўнікі, ні Дзягілеў мне падказаць нічога не могуць. У мяне свой густ і свае нормы. Я іду ад сваіх каранёў, якіх піхто ў мастацтве, акрамя мяне, пе ведае. Я не для іх пішу і нават не для выстаў, а для сябе. Мне цікавей і даражэй, што скажаш пра карціну ты, бо ты мая аснова, у табе маё карэнне, мая душа.
Мне, сын, твая карціна падабаецца. Нават і больш за тое. Дзіўлюся, як ты мяне тут зразумеў.
Цябе?
Так. Я ўспомніла, табе сказала, як мы ішлі на бульбу, пра валоў, нічога болыпага тады я не казала, хоць успомнілася шмат чаго. Я ж, як поле валы аралі, была такая маладая, тымі вачыма глядзела на ўсё, на мужыкоў, аратых, на валоў, на гэтую зямлю. Былі і радасць, і слёзы. Усіх маладое сэрца любіць хацела, усім спачувала. I мужыкам, і валам. I ты цяпер нібы тым маім сэрцам напісаў. Як змог?
Змог, мама. Бо гэта маё таксама поле. I мае валы.
He да канца сказаў тое, што думаў, што ў гэтуіо хвіліну яшчэ хацеў сказаць, замоўк, убачыўшы, як маці нервоваю рукою сціснула ў кулаку ражок хусцінкі, што на плячах ляжала, прыкрыла вочы.
Абое памаўчалі. Яна паднялася з крэсла.
Ну... ты мне прабач. Калі не тое я сказала.
Ён падышоў, абняў яе.
I ты прабач мне, мама. Дзякуй за валоў.
Калі вучыўся, жыў у вялікім горадзе, была і неабходнасць, і звычка, завядзёнка, кожны дзень і ўранні, і ўвечары, перад тым, як легчы ў ложак, зазірнуць у каляндар, і Фердынанд заўсёды ведаў, які сёння дзень і месяц, што чакаць ад надвор’я заўтра і праз тыдзень, хоць каляндар і памыляўся, нават моцна. У Багданаве калевдары былі таксама, у мамы шведскі ляжаў заўсёды на стале, у бацькі польскі на сцяне вісеў, у гасцёўні на ламберным століку то быў, то некуды знікаў, хадзіў па руках, расійскі, але тут, у вёсцы, патрэбы не адчуваў гартаць календары. Бліжэйшым календаром цяпер было акно. Прачнуўшыся, падыходзіў да яго і бачыў тое, што хвалявала і трэба было ведаць: якое там надвор’е, неба, святло, што абяцае раніца на дзень? Увечары выходзіў у сад, глядзеў на неба, зоркі, месяц, вызначаў, адкуль дзьме вецер, каб ведаць, што ад надвор’я чакаць заўтра. Якая была розніца, як называўся месяц, калі пейзаж натурны чытаў у святле, у тоне, у каларыце? Складанасці былі з капрызамі надвор’я, асабліва гэтай восенню. To халады, вятры шалёныя, залевы, за два-тры дні з дрэваў змялі ды змылі ўсё лісцейка, то нечакана зноў цяплынь усталявалася, аж вербы пачалі выкідваць коткі вясновыя, a то прачнуўся раніцай і не пазнаў свайго пакоя: святло, нібы ад маладога снегу, мяккае няўжо легла зіма? Усхапіўся да акна, а там і сапраўды ўсё бялюткае. На ганак выйшаў бацька, як разгублены, стаіць з аброццю ў руцэ.
Што сёння за дзень? спытаў у яго. Як нараджэнне Божае?
Ён сына зразумеў, бо тое адчуваў і сам:
А ты не памыліўся. Дзень як дарунак пана Бога. Паедзем пісаць зімовыя эцюды?
Я сёння збіраўся на ручай пісаць яшчэ адну вясну.
Два дні таму казаў, што ў светла-зялёным тоне хочаш пісаць восень з маладзіком у хмарках?
Тое было два дні таму, а ўчора на ручаі прыйшла сапраўдная вясна. Я разгубіўся. Што робіцца ў прыродзе?
А тое, сын, што і ў тваёй душы.
Фердынанд азірнуўся на нечаканы голас маці: яна стаяла каля ганка, яму ўсміхалася.
Цябе я не заўважыў.
Добра, што пачуў. He ведаю толькі, хто ў каго вучыцца мяняць свае настроі. Ты ў прыроды або прырода ў цябе?
За снеданнем была размова з бацькам, каб ехаць на першым снезе ў Крэва. Фердынанд збіраўся туды яшчэ вясною, пасля збіраўся летам, то не знаходзіў дня, то не пускала думка: як будуць там улетку глядзецца велічныя, у чырвоных колерах, парэшткі старажытнага замка сярод вясковых шэрых хат, гп не пісаць пазней у светлым снегавым палоне? I вось цяпер былі ўжо пагадзіліся, што трэба ехаць, каб найчысцейшы першы снег не ўпусціць, ды тут занепакоілася маці:
Снег добры, але ж ён лёг на цёплую зямлю, няма марозу, каб вам не давялося, адтуль вяртаючыся, плысці па вадзе ў санках?
Пераканала: вырашылі не спяшацца. Бацька падкінуў Фердынанда на кані да ручая, а сам паехаў далей аглядаць палеткі пад ужо нібы зімовай коўдрай.
Снег сапраўды, як адчувала маці, не далежаў да вечара.
Надвор’е мянялася і кожны наступны дзень, але яго капрызы не расчароўвалі Фердынанда. Раней, бывала, у непагоду настрой да працы на пленэры знікаў, ахвота большая з’яўлялася зашыцца ў ціхім закутку з цікавай кнігай, а цяпер зноў ды зноў, абы не сыпала слата на голаў, ішоў да ручая. Зрабілася цікава лавіць і ў шары дзень рэдкі, хоць на імгненне, прамень святла, яго нечаканую плямку, згубіўшы, зноў чакаць, лавіць, тое альбо іншае, найтонкія раптоўныя адценні трымаць у памяці, каб потым у майстэрні ўваскрашаць на палатне. Гэта было захапляльнае паляванне, як у паляўнічага на дзікага і хуткага, нібы маланка, звера.
Амаль не мяняючы месца, Фердынанд у экстазе палявання на святло піша «Ручай зімовы», «Ручай асенні», «Лясны ручай», проста «Ручай», і кожны пейзаж у сваім настроі, тоне, каларыце.
Пра новае захапленне прызнаецца ў сшытку:
«...іду да ручая. 3 натуры цяпер, у кастрычніку, можна пісаць матыў вясновы, адпавядае каларыт, аднак, здаецца, у рэшце рэшт карцінка або эцюд выльюцца ў матыў асенні».
Паляванне на імгненнае святло патрабуе ад мастака вострага вока, магчыма, болып вострага, як у паляўнічага на звера або птушку. Гэтакае вока не даецца адразу і на ўсё жыццё ні прыродаю, ні акадэмічным дыпломам, яго трэба фарміраваць самому, вастрыць нястомнай назіральнасцю, жывучы ў прыродзе, якая нішто не паўтарае, у кожнай дробязі арыгінальная, нечаканая. Ён гэта разумеў як абавязковае для сябе яшчэ вучнем Шышкіна і Куінджы, якія патрабавалі ад кожнага свайго вучня трэніраваць вока і памяць, але ў горадзе для пейзажыста гэтая навука заставалася навукай. Рэалізаваць яе ў працы мог цяпер, жывучы ў вёсцы, тут гэта ад мастака патрабавалі сама прырода, праца ў прыродзе, бо тут і толькі тут не проста назіраў за асяроддзем, але зліваўся з ім настроямі, духоўна.
«Як у жніўні ўсе дрэвы адначасова пачалі жоўкнуць, гэтак цяпер, напрыканцы выключна прыгожай восені, калі нават алешавіны губляюць лісце, на іншых дрэвах яшчэ трымаецца жоўтая лістота. Ддсюль рэдкая колькасць каляровых сакавітых плямаў. Як усялякія згукі, шэпты, шапаценні найлепш праслухоўваюцца ўначы, гэтак усе таны абвастраюцца, мацнеюць, згушчаюцца, аглушаюць чалавека ў дзень пануры, цёмны, маркотны. Цёмныя лясы, чырвоныя, фіялетавыя, сінія, густа-жоўтыя бярозы, цяжкая фіялетава-карычневая зямля, рунь рэдкай зеляніны усё гэта нібы ігра на арганах з выцягнутымі рэгістрамі. Чалавек чуе, як яна набліжаецца, грукоча аб скляпенне, вяртаецца, чалавек адчувае, агаломшаны, як гэтыя згукі з усіх бакоў апаноўваюць яго...»
Цяпер у сваіх назірашіях і захапленнях мастак не толькі назіральнік, тым больш не фіксатар, не капііст прыроды, нават і самых дасканалых яе красак і настрояў, ад яго вока і адчуванняў не хаваецца глыбока ўнутраная энергія прыроды, яе найтанчэйшая музыка і пастаянны, нават уначы, рух. Ён адчувае сябе натуральным працягам гэтай энергіі і гэтага руху. Адчувае, як ніколі раней не адчуваў, што ён сама прырода.
Усё гэта і нават думкі пра гэта не проста хвалююць, але і заклапочваюць, бо патрабуюць яшчэ не заўсёды ясных крокаў і вынікаў у працы. Насіць гэта ў сабе і радасна, і нялёгка. Ён прызнаецца маці:
Калі малюю, мне часам здаецца, што прырода ўзносіцца з-пад маіх рук...
У гэтую хвіліну яна глядзела на яго як на дзіця, паўнюткае самім ім не спазнанай чысцінёй. Сказала:
Я заўважаю, што ты вярнуўся з падарожжа па Еўропе іншым, як быў раней, і ў працы іншым, і ў сваіх настроях, думках. Магчыма, што гэта так, але...
Ты мне казаў, што не зусім задаволены, што там табе не ўдалося напісаць штосьці выдатнае, на што спадзяваўся?
Так, мама. Там сумна мне было пісаць. Там каларыт стабільны, працуеш над эцюдам тон, колеры, адценні хутка, як у нас, не мяняюцца. Там лёгка працаваць вучню, маладому мастаку, а я ўжо не вучань, не пачатковец у мастацтве, мне цікава пісаць прыроду, якая не адразу адкрываецца, гуляе са мною ў хованкі, вымагае ад мяне і вытрымкі, і рэакцыі на кожны яе рух, на кожнае адценне колеру, яе імгненныя праявы не губляць у праявах іншых, менш цікавых, імгненна заўважаць патрэбнае і зберагаць у сваіх эмоцыях. Усё павінна быць напагатове: вока, слых, нервы, думка. Тут, у сваёй прыродзе, калі пішу, я загараюся, жыву.
КНІГІ ОНЛАЙН
