Пад крыжам
Віктар Карамазаў
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 144с.
Мінск 2017
«Пецярбург. 13.01.
На нас пачынаецца аблава».
«Пецярбург. 14.01.
...тое самае. Кожны выпускае на нас сваіх сабак, нацкоўвае, імкнецца абсмяяць і адчувае сябе ўпэўненым, бо ведае яго ніхто не ўкусіць. Ужо пра бульварную прэсу не кажу, там нейкі канкан.
Маўчу, хоць пакутую, маўчу, бо не хачу належаць да шматлікіх, хто заўжды мае прэтэнзіі. Маўчу, бо хоць гэтая цярплівасць дае нейкую радасць».
Крыху ранейшы запіс горыч яшчэ і за сваіх:
«Дзіўлюся з братоў-жывапісцаў. Бедныя. Седзячы ў сваіх клетках, яны згубілі свабоду рухаў. I калі да іх прыходзіць нехта прызвычаены да паветра і болыных прастораў, іх ахоплівае страх і недавер... Яны страцілі свае інстынкты і натуральнасць».
3 гэтага змрочнага настрою час ад часу выбіваюцца думкі зусім іншыя, паўнюткія маладых творчых сіл, светлых надзей, ніякім злом не вынішчаных з прагнай да жыцця і працы душы:
«Паехаў у Эрмітаж. Трэба шукаць вяршыні. Туды не даходзяць гукі людской сваркі, вулічны гармідар, там ціха, ясна, там спакой».
Але ўсё тое там, ціха ды ясна. А што тут? Як ісці да вяршынь, калі тут «...аблава»?..
16
Фердынанд знаходзіць Пурвіта, каб развітацца. Бліжэйшы сябра ў яго пытаецца:
Цяпер куды?
У вёску, у прыроду. Там, толькі там ціха і ясна. I можна працаваць. Толькі там. I нідзе больш.
Тут жыць не можаш без яе?
He магу. Без цішыні, без волі, без адчування, што я тут свой, патрэбны. I без Гэлены. He маіу Мог, жыў, пакуль штосьці свяціла, грэла. Была надзея, мара. Цяпер усё тое успаміны, а ўспамінаць можна і там, у вёсцы.
Надоўга едзеш?
Сэрца падказвае, што надоўга. Магчыма, назаўсёды. I думка з сэрцам згодная.
Але доўга жыць у вёсцы ты ўжо не зможаш. Ты, Фердынанд, з немалымі амбіцыямі, задаволіць іх вёска напоўніцу не зможа. Я ведаю, як ты яе любіш і як яна любіць цябе. Але яе адной табе будзе мала, ты будзеш шукаць, яе любячы, выйсце ў большы, шырэйшы свет. А куды? Дзе знойдзеш, як не ў Пецярбурзе? У Варшаве? У Кракаве? Ты не вандроўнік, ты мастак, у тваёй душы твая зямля, твая мастацкая школа, школа Куінджы. Там няма ні Куінджы, ні Левітана. Няма і Шышкіна. Няма і Сярова... Якіх ты любіш.
Там імпрэсіяністы. Там Матэйка, быў і ёсць.
Імпрэсіяністы, лепшыя, далёка. Матэйка жывапіс гістарычны, фігуратыўны. А ты пейзажыст. Там у пейзажы пастаноўка, знешні бляск, фармальнасць, мала душы, псіхалагічнай глыбіні. Там іншая школа. Яна цябе высушыць. Я ведаю, як цёпла цябе прымаюць у Варшаве, у Кракаве. Рабіць гэта прыгожа там умеюць. Шмат абяцаць умеюць. Але што з абяцанняў атрымаецца праз год, праз два, праз тры?
Усё гэта, Вільгельм, я ўжо бачыў, ведаю.
Бачыў, ведаеш. Але гэтага мала, каб перасцерагчыся і не згубіць сябе, што ў табе ёсць, сваю душу.
Як ведаю, то і перасцерагуся.
Вечарэла. Яны выйшлі з карчомкі, стаялі на беразе заледзянелай Нявы. Халодны паўночны вецер гнаў нізкія шэрыя хмары, і горад пад імі глядзеўся такі самы халодны і шэры, як тыя хмары, хаваючы ў шэрані ўсё золата сваіх крыжоў, купалоў, шпіляў.
17
У Рушчыца былі светлая галава, вострае вока, тонкая інтуіцыя: усё, эдавалася, бачыў і прадчуваў. Але ён не прадбачыў, што, звязаўшы маладое творчае жыодё з Варшавай і Кракавам, усяго праз нскалькі гадоў, у 1908, напіша свой апошні алейны пейзаж «Гняздо» з родным, у роднай прыродзе, домам пад шэрымі навальнічнымі хмарамі і, не страціўшы любові да жывапісу, назаўсёды схавае ў скрыню сваю палітру і свае трыумфальныя пэндзлі, пакінуўшы гэтую загадку лёсу не толькі пазнейшаму часу, нашчадкам, але і бліжэйшым сучаснікам. Маючы і ў Варшаве ды Кракаве аўтарытэт і працу па сваіх немалых талентах, ён разам з тым усё далей адыходзіў ад любімага ім натурнага жывапісу і, цяжка перажываючы гэта, неаднойчы ўспамінаў папярэджанні Пурвіта, што на суседнім захадзе іншая жывапісная школа, натурны рэалізм не ў пашане, там лёгка згубіць сябе як мастака-рэаліста.
Пурвіт прадбачыў тое, што адбылося з Рушчыцам?
На першы погляд так.
Але трэба ўспомніць і Макоўскую, якой Пурвіт, перасцерагаючы сябра, не надаў належнай увагі, бо не ведаў усёй глыбіні пачуццяў паміж ёю і Фердынандам, што сябра ўжо ўвайшоў у яе дом і сям’ю, быў там прывечаны як свой, яшчэ і таму не мог, не павінен быў далёка і надоўга адрывацца ад гэтай надзвычай годнай і блізкай яму па сэрцы і думках паненкі. He павінен быў, але гэта зрабіў, выехаўшы з Пецярбурга, дзе заставалася яна, даволі надоўга, амаль на год, у Багданаў. Што прымусіла? Шукаў супакаення ад Пецярбурга, яго цкавання і аблаў у родным маёнтку, у любай прыродзе? Але ж Гэлена?..
Макоўская была дачкою мастака Канстанціна Макоўскага, пляменніцаю яго брата, не менш вялікага мастака-рэаліста Уладзіміра Макоўскага, расла і выхоўвалася пад іх непасрэдным уплывам у пашане і любові да класічнага рэалістычнага мастацтва, і, звязаўшы свой лёс з ёю, апынуўшыся пад уплывам яе самой, такой абаяльнай і выхаванай, пад уплывам мастацкіх аўтарытэтаў братоў Макоўскіх, Фердынанд, напэўна, не рызыкнуў бы на заходнюю авантуру і тым не згубіў бы сябе
як мастака-рэаліста, наадварот паглыбіў бы ў новай сям’і свой рэалістычны жывапіс, маючы яшчэ і гэтакую арыгінальную творчую крыніцу і майстэрню, як Багданаў.
He адбылося, на жаль, тое, што, як кажуць, само ішло, як дарунак шчаслівага лёсу, яму насустрач. Ішло і падказвала: бяры. He ўзяў.
Памылка маладосці? Празмерна экспансіўнай, самаўпэўненай, амбіцыйнай?
Ён яшчэ не ведаў таго, што жанчына, нават і самая прыхільная ды пакладзістая, не можа дараваць мужчыне няўвагу да сябе, што тут нават яго любоў да Радзімы не апраўданне і не ратунак.
2016
MAKI
Навела
Мастак прачнуўся, убачыў насупраць ложка светлую плямку і захваляваўся. Адкінуў коўдру, усхапіўся, адчыніў акно ў сад. Дрэвы, кусты, кветкі стаялі ў ранішняй смузе, у срабрыстым ультрамарыне апошняга дыхання ночы. Зірнуў на неба: яно было прыкінутае шэрай посцілкай з тым самым срабрыста-ультрамарынавым дымком. Дзе ж святло, што ў хату праз акно глядзела?
Спяшаючыся, апрануўся ды выйпіаў у сад.
Шэрань на небе і на зямлі была ўжо не тая, што пад раніцу, калі, прачнуўшыся перпіы раз, выходзіў на ганак і гадаў, ці спыніцца да раніцы імжа, ці выблісне на небе сонца. Быў свой настрой, вядома, і ў шэрых колерах, у імжакі, мог іх пісаць таксама. Але калі б не макі, што расцвілі ў садзе, каб не туга па сонцы і каб не Клод Манэ са сваімі макамі.
Прайшоў праз сад, спыніўся на палянцы. Макі яшчэ хаваліся ў смузе, але ён ведаў іх капрызы ім трэба сонца, каб загарэліся, як макі ў француза.
Калі хтосьці з сяброў пытаўся, што піша, ён толькі ўсміхаўся ды маўчаў. Казалі: ну, вядома, жывеш у вёсцы пішаш хаты, лес, птушак, поле, коней. Так, ён жыў у роднай вёсцы, у сваёй хаце, блізка бачыў лес, поле, птушак, пісаў як быццам іх, але ж не іх. Шукаў настроі ў прыродзе, якія нечакана ўзнікалі і знікалі, такія ж нечаканыя будзілі ў ім пачуцці, зліваліся з яго настроямі і валадарылі не толькі ім, а і прыродай навакольнай, светам.
Учора яны з Марыяй, жонкай, калі ўжо вёска спала, вярнуліся з Мінска. Ехалі туды на два-тры дні, а пабылі дзень назад вярнуліся. Адразу, як пераступіў парог, зайшоў у майстэрню, узяў падрамнік новы, далонь прыклаў да палатна, да грунту цяпло адчуў, нібы ад бохана, які нядаўна з печы. Паставіў палатно да сценкі і доўга перад ім стаяў, пакуль Марыю не пачуў:
Што не кладзешся? Дождж аціхае, распагодзіцца, напішаш свае макі. Усё атрымаецца, што выпакутаваў.
Яна таксама была мастачка, пісала не горшыя, як ён, пейзажы, кветкі і разумела яго пакуты. Пісаць увесь час настроем цяжка. Сёння адзін настрой, заўтра другі, у прыродзе і ў мастака, а тут і непагода, дождж дзень пры дні. Яшчэ бывае так: як пішацца, здаецца, што гэта твая лепшая работа, а напішаш зусім не тое. Знайшоў як быццам і кампазіцыю што трэба, спыніў цікавае імгненне ў прыродзе хіба тут не начуе жывапіс, які шукаў у натуры? He зноў сумненні. Куды схаваць работу, каб хтосьці не ўбачыў? Перапісаць адразу? Але былі і прынцыпы свае, ні ў кога не пазычаныя: пісаць настрой пейзажны адразу ад пачатку да канца, за адзін сеанс, як не паспеў другі раз з палітрай не падыходзь да палатна. Хай застаецца незакончаным. Каб не было ілжы. Лепш змоўчаць, недагаварыць, як сылгаць. Ідзі зноў у прыроду і назірай, шукай. Знойдзеш не гарачыся, адразу за палітру не хапайся, пільнуй свой для матыву час, углядайся ў яго з усіх бакоў, у розныя гадзіны дня, пры розным асвятленні. Гуляй з матывам, як кот гуляе з мышшу, яе злавіўшы.
У вачах, калі стаяў насупраць палатна і думаў, заззяла плямка светлая. Вышэй узняў галаву і ўбачыў, што з гушчару за дрэвамі праз голле адным брывом, краёчкам, у майстэрню заглядае жаданае нябеснае свяціла. Схапіўшы палатно, выбег у сад.
Сонца яшчэ хавалася, але яго акрайчык з-за хмары высунуўся і павялічваўся. Сад атуляўся залацістай вохрай і цяплеў. Ружовыя пялёсткі макаў, яшчэ ў бутонах, былі абвешаныя кроплямі расы, у якіх таіліся зямныя ізумруды, блакітны туманок. Кідаючы пагляды то на неба, то на макі, мастак падумаў, што час бяжыць і сонца не стаіць на адным месцы, усё мяняецца на небе, на зямлі і, каб на палатно пакласці ранішнія макі, трэба спяшацца. Паставіўшы мальберт на тое месца, што раней прыгледзеў, выклаў на палітру фарбы, якія падказалі макі, і ўсё, што зранку трымаў у думках, усё дарэшты, акрамя макаў, сплыло з вачэй і з галавы. Цяпер ён бачыў толькі макі і тое, што ўплывала на іх формы, пластыку, на колер, стварала
каларыт, загадзя бачыў гульню сонца з макамі, як карагодзіла яно вакол кожнае кветкі, як кожную распальвала, будзіла тыя з іх, што позна спалі, згорнутыя ў бутоны, выпроствала кожны пялёстачак, прасвечвала і сагравала, да кожнай кветкі прымярала вопратку, сваю да кожнай, але з усімі аднаго тону. У кожнай кветцы свой настрой, мастак жа настрой кожнай і заўважаў, і разумеў, бо гэтымі настроямі пісаў і жыў. I непакоіла цяпер хіба толькі адно: на кветцы, найбліжэйшай да яго, буйной, падобнаю на кубак з чырвона-залацістым дарагім віном, ён бачыў кроплю ранішняй расы, празрыстую і трапяткую, бачыў, як у той расінцы мянялася святло, то ўспыхвала і ззяла, то цьмела і згасала, як менела расінка. Яна знікала? Гэта трывожыла, бо мастак ведаў, што, калі расінка знікне, кветка страціць свой каларыт, ранейшыя абрысы, сваю празрыстасць і сваю душу, знікне загадкавая смуга вакол яе і тое самае адбудзецца з іншымі макамі, з травою вакол іх, з самім паветрам, са святлом нябесным. Паветра, святло, макі застануцца, але будуць іншыя, у іх будуць іншыя настроі і тыя іншыя настроі азмрочаць дупіу мастака, бо яна не зможа адразу пазбавіцца настрояў, якімі жыве. Мастак трывожыўся за лёс пейзажа і спяшаўся закончыць яго раней, чым знікне тая кропля.
КНІГІ ОНЛАЙН
