Пад крыжам
Віктар Карамазаў
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 144с.
Мінск 2017
Прачнулася Марыя ранкам няма ахвоты ўставаць, нават расплюшчваць вочы. Але ж у хаце светла? Ці ў заплюшчаных вачах святло падман? 3-пад коўдры ўсхапілася адразу да акна. А там снег? На плечы кофту ўскінула, уступілася ў боты з мужчынскіх ног, на ганак выйшла. Ну так, усё пад снегам і ані следу блізка, нават кацінага альбо сабачага, снег усюды малады, нярушаны. Вярнулася ў хату, знайшла свае валёначкі, зноў выйшла за парог: як там пад снегам кветкі? Увесь куст схапіла ў бярэма, зваліла з яго снег сабе на ногі дзе пчолкі? Ніводнай не знайшла. Няўжо да снегу паспелі заляцець у вулей? Нажніцамі ўсе кветкі зрэзала, прынесла ў хату, у ваду апусціла, у вазу, на стол паставіла. Як адышла далей, спінай да цёплай грубкі прыхінулася ды адным позіркам адтуль акінула майстэраньку ва ўсім яе святле ад снегу
за акном, краскі са сваіх месцаў зрушылі і паплылі ў вачах, нібы рассыпаўся ўвесь кветнік, свой і мамін, што на абрусочку. Схапілася за грубачку, бо і падлога паплыла з-пад ног. Хутчэй на зэдлік села.
Акно з начы было заснежаным, як пасля замеці, глядзела сонейка, сняжынка кожная на шыбках лавіла і адбівала ў майстэрню яго святло. Марыя бачыла, як загараліся агеньчыкі ўсялякіх колераў на кветках, у празрыстай вазе і на абрусочку, адчула, як пацяплела ў яе на сэрцы. Ціхутка, каб не парушыць усё жывое ў майстэраньцы і за акном неасцярожным крокам, рухам, гукам, каб не згубіць і хваляванні, якія поўнілі душу і сэрца, усю яе істоту, выйшла на тэраску, адтуль прынесла лёгенькі мальберт, паставіла на тое месца, дзе сядзела, каля грубачкі, і на яго падрамнік з палатном бялюткім, чыстым. Стаяла перад ім, глядзела на яго, на палатно, і думала, ці той гэта памер, што трэба, ці змесцяцца на ім не толькі кветкі, свае і маміны, але і боскае святло, што ў акне, разам са снегам за акном, з плямкамі сонейка на першым, такім цнатлівым снезе, як усё раскласці, нічога, што хвалюе, не згубіўшы? Пытанні ды сумненні ўзнікалі і знікалі, зніклі апошнія, і тады Марыя з палітрай падышла бліжэй да палатна. Спяшацца не было куды, дзень быў наперадзе, хоць і нядоўгі, праца не стамляла, захапляла, нішто, акром размовы са святлом і колерам, не турбавала галавы і сэрца, забылася на ўсё астатняе, на Цюбіка, на Мурку, на Рыжыка, на Ваську і нават на Міколу. Паўдня мінула як адна гадзіна. Але калі ўжо рукі апусціла, калі палітра з пэндзлямі ляжала на стале і ўжо яна, мастачка, сядзела ў кутку майстэрні каля цёплай грубачкі на зэдліку, углядалася ў сваю новую работу, адчула, што нечага ў ёй не хапае. Было як быццам усё, што думала ўкласці ў палатно, і кветкі атрымаліся, якія бачыла і адчувала сэрцам, годна зліваліся па тону, па каларыту з маміным абрусам, і адчуванне дня было, яго святло ды чысціня ў акне, і ўсё ядналася, адно з адным, адно ў адным глядзелася не толькі колерам, яго адбіткам, але дыханнем, і ўсё ж сказаць, што яна, мастачка, была ў нацюрморце ўсёй душой і сэрцам, не магла. Было як быццам усё і нечага як быццам не хапала, каб сказаць: гэта маё, я тут
уся. Што яшчэ трэба? Душою адчувала, але маўчала думка. Чакаць Міколу? Ён паглядзіць што-небудзь скажа. А раптам тое, што якраз трэба?
Чаму зноў чорны вінаград?.. Работа светлая, а вінаград?.. Усхапілася:
Мікола? азірнулася.
He, не было яго. Падманулася? Гэтак раней пытаўся, неаднойчы, і кожны раз яна адказвала, быццам сама не ведае, чаму ў яе ў кожным нацюрморце з кветкамі ёсць чорны вінаград, што, пішучы, не думае пра гэта, пісаць ці не пісаць яго, і чаму заўсёды чорны. Цяпер, пра ўсё гэта падумаўшы, зноў узяла палітру са стала. На ёй былі патрэбныя ёй фарбы: бялілы, цёмны сіні кобальт, светлая вохра, умбра. Паклала плямку ў нацюрморт пад вазай з кветкамі, на абрусочак, не плямку ~ вінаградзінку, як і заўсёды цёмную, але не чорную, з умбраю кобальт, з бокам святлейшым, залаценькім, падобным на адбітак ад ліловых кветак, і рысачку яшчэ святлейшую ад снегу за акном. Тая ягадка паклікала другую да сябе, а дзве яшчэ адну: Бог тройцу любіць.
Мікола прыехаў пад вечар. Як адчыняў вароты, у гараж ставіў машыну, Марыя не чула, сэрцам і думкамі прыкіпеўшы да нацюрморта. Пачуўшы, калі ўжо быў у калідорчыку, ішоў у сваю майстэрню, здагадалася, што яго нервы сёння кіпень. Выйсці насустрач, хоць словам супакоіць? О не, не тыя хваляванні, каб слова супакоіла. Лёг першы снег, як божы дар, a ён, мастак, другі дзень за рулём у Мінску: цяпер ужо супакоіць толькі раніца, як сонейка ўзыдзе, акрамя іх нішто, ніхто, няма той іншай сілы.
Захваляваўся ў Марыі на каленях Цюбік. Пакуль на зэдліку ля грубачкі сядзела, углядаючыся ў свае імпрэсіі, шукаючы ў іх нейкі здрадлівы або яшчэ нябачны, у дупіы сціхлы мазочак, сядзеў ціха і ён, не варушыўся, быццам усё тое, з ёю разам, перажываў, і раптам усхапіўся, саскочыў на падлогу, заскігатаў. Што здарылася? Яна таксама ўсхапілася і азірнулася: Мікола? Цюбік стаяў ужо ля яго на задніх лапах, пыскаю лавіў руку гаспадара, а гаспадар, не заўважаючы ні пестуна калматага, ні
жонкі, вачыма уставіуся у палатно, і твар яго у гэты час мякчэў, расцвельваўся, як трапіўіпы з марозу ў цяпло. Спытаў:
Ты што зрабіла?
Яна падумала, што ён абураны, убачыўшы ў вазе кветкі, якія хацеў пісаць цяпер толькі ўспомніла у халодным каларыце пад першым снетам. Аж разгубілася: пра тое як магла забыць і зрэзаць кветкі? Чым апраўдацца?
Ды я... Іх снег засыпаў, не відаць было. I пчолак пахаваў. Я іх пашкадавала. Шукала.
Якіх пчолак?
Ты іх не бачыў хіба на кветках? Ты сам не шкадаваў?
Ды не пра ггчолак я, пра нацюрморт. Як ты ўсё гэта напісала?
А што?.. Што тут у мяне не так, Мікола?
Ды так, усё так, як трэба, як можаш ты адна зрабіць. I маму ўсгюмніла, яе зялёны абрусочак, і пчолак уратавала.
He ўратавала, не паспела. Шукала іх пад снегам у кветках, не знайшла. Маглі яны паспець схавацца ў вулей?
Ён па-ранейшаму ўглядаўся ў нацюрморт, як штосьці ў ім шукаў, і тое, што яна пра пчол сказала, як не пачуў у палоне, напэўна, іншай думкі. Марыя ведала яго няпростую натуру. Калі што ўразіла ці абурыла, не праглыне цішком, не змоўчыць, хоць і адразу, як агонь, не ўспыхне, паносіць нейкі час у сабе, абдумае і ўжо тады дасць волю тэмпераменту, усё скажа.
Цяпер доўга не думаў:
Ты за мяне смялейшая.
Яна зноў пасцярожылася:
He разумею я цябе, Мікола.
Ты сабе верыш. А я ўсё сумняваюся. Ты кветкі пішаш у іх раствараешся, знікаеш, а я ўсё яшчэ вучуся, як напісаць пейзаж, каб у ім ніхто не бачыў майго поту, каб там была адна свавольная гірырода, мной не прыручапая, дзікая.
Марыя паўтарыла:
He разумсю.
А што туг разумець? 3 Мінска выехаў ледзь сонейка ўзышло, пакуль прыехаў, спаліў бензіну бак, ганяў машыну па лясах, палетках, шукаў матыў у прыродзе з першым снегам, каб
быў мне па душы, па думцы. I што прывёз? Ніводнага эцюда. А ты ад хаты не адышла на крок і ў цябе ўжо які пейзаж!..
Ніякага пейзажа. Звычайны нацюрморт.
Ну, не кажы. Колькі зімовага святла, паветра, чысціні ад маладога снегу.
Дзе ты тут бачыш снег?
А за акном. Усе твае кветкі, увесь інтэр’ер прасветленыя мяккім першым снегам. Я гэты снег шукаў увесь дзень, а да цябе ён сам прыйшоў у майстэрню. Дык што гэта такое? Ці гэтакі твой талент, ці нейкая яшчэ загадка?
Смяешся ты з мяне, Мікола? яна як абурылася. Які тут талент? Якая тут загадка? Тут, можа, доля бабская?..
Доля?
Адно гэтае слоўка яго збянтэжыла. Рот шырака адкрыў, хапіў паветра, закашляўся і цяжка дыхаў, не ведаючы, што тут яшчэ падумаць і сказаць.
Ну так, мая такая доля.
Якая доля?
А як і маміна. Звычайная, як у кожнай бабы. Вам, мужчынам, Бог даў усе вакол дарогі, усе лясы, палеткі, вы вольныя казакі, а што даў бабам? Кожную да свае хаты прывязаў, да печы, да акна, каб сядзелі, варылі, шылі, мылі, прыбіралі. Хіба не так?.. Што ты маўчыш? казала ўжо як за ўсю вёску, за ўсіх жанчын.
Муж успыхнуў:
Але ж ты не проста баба, ты мастачка!
Дык што з таго? Мастачка ці не мастачка, а як ад хаты адарвацца, калі тут трэба накарміць, дагледзець Мурку, Ваську, Рыжыка і Цюбіка, цябе таксама?
Хацела б іншай долі?
Ды не, Мікола, іншай не хачу. У кожнага яна свая. Навошта іншая, калі ў мяне тут печачка, мальберт, акенца. Мала святла? Але яшчэ ніхто ніколі не сказаў, што яго мала на маіх карцінах, эцюдах, нацюрмортах.
Раніцай, калі яна ўсіх накарміла, памыла посуд і прыбрала ў хаце, зайшла ў майстэрню, каб свежым вокам, якое на пачатку дня ўсё бачыла вастрэй, зноў паглядзець на нацюр-
морт: чаго ў ім не хапае? Там ужо стаяў Мікола, углядаўся ў кветкі. Хацелася спытаць у яго пра тое самае, гіра нацюрморт, што свежым вокам бачыць ён, якую, хоць адну, загану I не паспела ён спытаў:
Адкуль з’явілася ў нас лета бабіна? Як мы з табою пачыналі жыць, яго тут не было, і не было ні ў кога ў вёсцы. Ты яго сеяла, садзіла? Ці, можа, мама?
Гэтак пыталася ў мяне і мама. Яна не сеяла, і я не сеяла. Спытай у кветак. Іншы ніхто не скажа. Самі насеяліся.
Як самі?
Як самі і растуць. Хто даглядаў іх, як ружы ці півоні? Ніхто ні разу не прапалоў, у засушлівае лета не паліў, не падкарміў, не падвязаў, каб не палеглі ў навальніцу. Цвітуць сабе ўсю восень, у халады, снег ці мароз. Хіба гэта не доля бабіна? Мікола выслухаў Марыю, прамоўчаў і павярнуўся тварам зноў да нацюрморта, вачыма прыкіпеў да плямак вінаграду: навошта ён тут, чорны, дзе сонечныя кветкі, бялюткі і чысцюткі снег, святло з вышыняў божых?..
I раптам убачыў на белым снезе чорную варону, тую, у якой аднойчы Сурыкаў, мастак, знайшоў сваю баярыню Марозаву Аж скалануўся.
Ён ведаў, як аналогіі кульгаюць, але цяпер адчуў і тое, як яны ратуюць.
2014
ПАД КРЫЖАМ БОЖЫМ, або РАЗВІТАННЕ 3 ЛІМЕННЮ Апавяданне
Мяккая лясная дарога, пясчанка, вывела з хвойніку на прагал. Яна вяла і далей, у лес насупраць, але нечакана для самога сябе, як што знянацку падштурхнула, я спыніў машыну. Справа ад дарогі за прыгрэтымі вясновым сонцам маладымі бярозкамі пад абвіслай на зламаных кроквах страхою з грудам пабітага замшэла-зялёнага шыферу чарнела сцяна старой хаціны з дзвюма, ад былых вокан, цёмнымі дзіркамі. Антон, які сядзеў побач са мною, спытаў:
I тут людзі жылі?
А гэта і ёсць славутая Лімень, адказаў я.
Ужо чуўшы раней, хоць і ад мяне, пра вёску і цяпер не пазнаючы яе, з жаданнем штосьці яшчэ пачуць, ён, не міргаючы, глядзеў мне ў вочы. Я намацаў збоку на дзверцах круглую, на рычажку, круцёлку і апусціў шкло.
КНІГІ ОНЛАЙН
