Пад сузор’ем сярпа і молата
Барыс Сачанка
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 548с.
Мінск 2016
КШГАРНЯ ПІСЬМЕННІКА
КНІГАРНЯ ПІСШЕННІКА
ВЫПУСК 77
Барыс Сачанка
П*д сузор'ем сярп^
І МОЛ^ТМг
Аповесці, апавяданні, запісы розных гадоў
Мінск, «Кнігазбор», 2016
УДК 821.161.1-3
ББК 84(4Бен)-44
C12
Бібліятэка Саюза беларускіх пісьменнікаў «Кнігарня пісьменніка». Выпуск 77. Заснаваная ў 2009 годзе.
Укладанне і прадмова Галіны Багданавай
ISBN 978-985-7144-33-4
© Сачанка Б., 2016
© Багданава Г., укл., прадм., 2016
© ГА «Саюз беларускіх пісьменнікаў», 2016
© Афармленне. ПУП «Кнігазбор», 2016
ШАНОЎНЫ ЧЫТАЧ!
Вы трымаеце ў руках апошнюю кнігу, якую паспеў не толькі напісаць, але і скласці аўтар у цяпер ужо далёкія, але такія значныя для нашай краіны 1990-я гады. На жаль, а можа, і на шчасце, выдаць яе магчымасць з’явілася толькі цяпер. У Барыса Сачанкі (1936-1995) шмат цудоўных апавяданняў, аповесцяў, драматургічных твораў, раманаў, эсэ і гумарэсак. Ён быў выдатны псіхолаг і лірык, тонка адчуваў гармонію роднай мовы.
Нарадзіўся Барыс Сачанка на Палессі, у вёсцы Вялікі Бор Хойніцкага раёна, у маленстве спазнаў усю горыч вайны. Вёску спалілі, сям’ю вывезлі ў Нямеччыну. Вызвалілі іх амерыканцы. Запрашалі за акіян. Але сям’я Сачанкаў вярнулася дамоў, на Беларусь, у спаленую вёску. Жыццё працягвалася.
Барыс Сачанка належыць да таго ці не самага працавітага і ці не самага дзёрзкага, акрыленага пакалення, якое прыйшло ў літаратуру і мастацтва падчас «хруіпчоўскай адлігі», калі Юрый Гагарын паляцеў у космас, пакалення, якое мы цяпер ужо настальгічна называем «шасцідзясятнікамі». Ен шчыра, адным з першых напісаў пра ўсё, пгго давялося яму перажыць. Ён усё жыццё рупіўся пра беларускую справу. I напоўніцу скарыстаў магчымасці, якія адкрылі «гарбачоўская перабудова і галоснасць».
А потым страшны 1986. Чарнобыль. I ягоная родная вёска ізноў апынулася ў зоне небяспекі.
Шмат што з сабранага ў гэтай кнізе было надрукавана на старонках газет і часопісаў і мела вялікі, часам неадназначны рэзананс.
Што трывожыла яго, што хвалявала ў апошнія гады, якія адкрыцці ў лабірынтах гісторыі і ў лабірынтах чалавечай душы зрабіў ён? Пра гэта ў апоіпняй яго кнізе.
Галіна БАГДАНАВА, дачка
I
ЗАСТАЛІСЯ ТОЛЬКІ ЎСПАМІНЫ...
Светлай памяці маці Веры Міхайлаўны Сачанка
Неаднойчы, асабліва ў апошнія гады жыцця свайго, яна, калі прыязджаў я дадому, у родную маю вёску Вялікі Бор, не-не дый загаворвала пра смерць. To, нібы між іншым, пакажа, у што хацела б, каб яе апранулі, як здарыцца тое, непапраўнае, то, бываючы на могілках, куды мы хадзілі з ёю адведваць бацьку і братоў, паглядзіць на мяне нейк задумліва, з сумнаю, горкаю ўсмешкаю на вуснах, і скажа:
Во тут, дзе стаю, мяне і пахавайце...
I адвернецца, пачне выціраць ражком хусткі вочы...
Л то, седзячы ў хаце і пераказваючы навіны, апавядаючы пра адзіноту, невясёлае жыццё ў вёсцы, раптам змоўкне і быццам ні з таго, ні з сяго ўздыхне:
Папаляжыш тут, у етай хаце, вачыма ў столь, пакуль хтонебудзь з вас прыедзе з Мінска хаваць мяне... Ета ж ці блізкі свет... Трэба будзе тэлеграму даць, а вам машыну нейкую знайсці, сабрацца ўсім разам ды прыехаць. I нічым жа тады нікому не памагу... Самім давядзецца ўсё рабіць. Суседзяў і суседак хіба папросіце...
Але памерла яна не дома, у Вялікім Боры, а ў Мінску. Зусім нечакана. Ёй стала дрэнна, і жонка меншага майго брата, Алеся, сама медычка, паехала паглядзець, што з ёю. А даведаўшыся, што наша мама захварэла, прычым сур’ёзна,
прывезла яе ў горад, каб пакласці ў бальніцу, абследаваць. I маці, пабачыўшы сваіх сыноў, нявестак, унукаў, узяла ды і памерла ў брата на кватэры. Уночы, з нядзелі на панядзелак, нікога не разбудзіўшы, ні пра што нікога не папярэдзіўшы, нікому нічога не сказаўшы...
Здарылася гэта якраз тады, калі мяне не было ў Мінску быў за мяжою, у Парыжы: паехаў у складзе дэлегацыі Рэспублікі Беларусь на Генеральнуіо сесію ЮНЕСКА. Помню, прачнуўся я нібыта ад нейкага штуршка пад бок і пачуў нейкае слова. He сваё, а чужое, з той мовы, якой не ведаю ці то французскае, ці то іспанскае, ці то англійскае. Што яно значыла я не зразумеў. I гэта мяне ўстрывожыла. Да самай раніцы я праваляўся ў пасцелі, але заснуць ужо не мог. Увесь наступны дзень хмарны, дажджлівы быў быццам сам не свой. Сядзеў ва ўтульнай, трохі дрымотнай зале на пасяджэнні Камісіі па культуры, слухаў, што гаварылі дэлегаты з розных краін, і да мяне ніяк не даходзіла тое, што яны гавораць. Гэтак жа было і калі я блукаў у час абеду ды і потым па Парыжы нішто мяне не цікавіла, ні ў чым я не знаходзіў уцехі, ні на чым не мог засяродзіць ні свайго пагляду, ні думак. Неўсвядомлены, няўцямны неспакой ахапляў мяне ўсё болей і болей...
Як толькі выпала магчымасць, я пазваніў дахаты, у Мінск. Трубку падняла мая меншая дачка Святлана. Першае маё пытанне было: што з маці? Я ж ведаў, што яна захварэла. Перад самым маім ад’ездам, здаецца, за дзень паведамілі, што ёй дрэнна. Святлана на маё пытанне нічога не адказала, хуценька перадала тэлефонную трубку жонцы. I я здагадаўся пра ўсё: маці маёй няма, памерла... I не памыліўся з размовы з жонкай даведаўся падрабязнасці таго, што здарылася. Даведаўся я і пра тое, што маці, нічога мне не паведаміўшы, пахавалі, завезлі ў вёску, у Вялікі Бор, як таго яна і жадала...
Назаўтра я паехаў у Нотр-Дам, зайшоў у гэты адзін з самых вялікіх старадаўніх сабораў Еўропы, дзе, здавалася, пасялілася сама вечнасць, і паставіў там свечку...
Да звароту на Радзіму заставаўся ўсяго які тыдзень, і пражыў я яго ў одуме, небывалым дасюль утрапенні. Шкада было маці, а больш за ўсё таго, што не змог пабачыцца з ёю перад смерцю, пагаварыць. Хоць быццам і перагаворана было за жыццё амаль усё а сёе-тое і не раз! і ўсё ж, усё ж... Маці ні на хвіліну не выходзіла ў мяне з галавы, не пакідала ні ўдзень ні ўночы, была са мною, дзе быў я, там была і яна. Іншы раз я нават чуў яе голас. Ды так жыва, наяўна, што аж ускідваў галаву, азіраўся: «Няўжо і праўда яна?..»
Мая маці нарадзілася не ў Вялікім Боры, дзе пражыла большую частку свайго жыцця, а ў Бабчыне,
Сяло етае даўняе, апавядала яна нам, сваім дзецям. I багатае. Е там поле, е і лес. I школа вялікая, ёй болей мо за сто гадоў...
(Ах, Бабчын, Бабчын... Падросшы, я неаднаразова бываў у ім і тады, калі вучыўся ў Хойніках у школе, і потым... Быў я ў Бабчыне і тады, калі абрынулася Чарнобыльская бяда і яшчэ жылі там, ігічога не ведаючы пра высяленне, якое мелася вось-вось адбыцца, людзі, быў і пасля, калі Бабчын абязлюдзеў бегалі хіба па вёсцы здзічэлыя, аблезлыя ад радыяцыі сабакі і каты ды блукалі з вывадкамі куранят куры... Гэта была сапраўды вялікая, прыгожая вёска, якая акружана амаль гэтак жа, як і наш Вялікі Бор, старымі, пракаветнымі лясамі.)
Пражыла ў Бабчыне маці нядоўга. Яе маці, мая баба Надзя, аўдавеўшы, выйшла другі раз замуж. У Рудзеньку, што была кіламетраў за трыццаць ад Бабчына і кіламетраў за пяць ад нашага Вялікага Бору. Тут матчына маці нарадзіла япічэ двойню Паўла і Пятра. I памерла. Мая ж маці ў Рудзеньцы сустрэлася з маім будучым бацькам Камаровым Іванам (так нас завуць «па-вулічнаму»),
He ведаю, ці пайшла б за яго замуж, каб не адзін чалавек, успамінала маці. Ён мне проста нідзе праходу не даваў, так мяне хацеў. Нават у лесе, калі я ў ягадах была, напаў. Але я дужая была, вёрткая... Вырвалася, уцякла... Ён сватацца да мяне прыходзіў, але я адмовіла яму, выгнала з хаты. Айчым раззлаваўся: чаго я хачу? За пераборы дастануцца пасталы і
аборы. Ну, я і не вытрымала, сказала: «Бо каб Іван Камароў пасватаўся, я пайшла б за яго замуж. А за етага бугая не пайду...»
Іван, ваш бацька, заслаў сватоў...
Згулялі вяселле, і я пераехала ў Вялікі Бор жыць...
Было тое ў калектывізацыю. Бацька майго бацькі, мой дзед Мікалай, быў багаты. Меў ён некалькі кароў і коней, больш за паўсотню авечак, поўны хлеў свіней. Ды і гусі, качкі, куры ў яго былі. Што ж да зямлі... Маючы трох дарослых сыноў і дзве дачкі, ён раскарчаваў даволі шмат дзялянак і расцяробаў, далучыўшы іх да таго поля і сенажаці, якія дасталіся яму ў спадчыну ад бацькі, таксама не апошняга чалавека ў Вялікім Бары. I, вядома ж, быў упісаны ў кулакі. Каб неяк выратаваць гаспадарку, ён пачаў тэрмінова аддаваць дачок замуж, жаніць сыноў. I адпісваць, дзяліць каму што. Але выратавацца ад наступу галоты не ўдалося. Спярша яго паспрабавалі ціснуць падаткамі, потым унеслі ў спісы на раскулачванне. У той дзень, калі забіралі кулакоў і нехацімцаў калгасаў, ён быў у лесе. Вярнуўся дахаты позна, і, даведаўпіыся, што адбывалася ў вёсцы без яго, наладаваў торбу харчамі і ціхачом падаўся ў лес. Колькі ён там бадзяўся дакладна ніхто не помніць. Але ад высылкі ў Сібір ён уратаваўся...
Бацькавы браты Васіль і Алёша, сёстры Анюта і Наталля запісаліся ў калгас. Запісаўся, трохі спагадзя, у калгас і дзед. Адзін мой бацька не паддаўся ні на якія ўгаворы. Як сказаў калісьці: «Гуртавое чартавое, мне там няма чаго рабіць», так і трымаўся сваіх слоў. Непадалёку ад Вялікага Бору, на чыгуначнай станцыі Аўрамаўская, працаваў невялікі заводзік па апрацоўцы драўніны, пілавалі там дошкі, гнулі абады, рабілі калёсы. Мой бацька, спадзеючыся, што знойдзецца і яму там за што зачапіць рукі была б шыя, а хамуг знойдзецца, падаўся туды. Потым, спагадзя год-другі, перайшоў у леспрамгас. I паколькі меў хоць невялікую, але грамату, то яго прызначылі прыёмшчыкам. Людзі валілі лес, церабілі бярвенне, рэзалі дровы, складалі іх у шуркі, а мой бацька прымаў, запісваў, колькі хто і чаго зрабіў. Паводле яго звестак, у канторы налічвалі людзям грошы. Дома ён амаль не стыкаўся. Да світання
пакідаў хату, на змярканні вяртаўся. Нават у нядзельныя дні і то яі'о рэдка можна было бачыць дома то ён хадзіў у кантору, каб зверыць выпіскі, то на розныя нядзельнікі, маёўкі. Так што ўсю хатнюю гаспадарку вяла маці. Яна ж і ў гародзе ўсё рабіла, грады, бульбу палола і акопвала, і карову, свіней, курэй карміла, і, само сабой, калі нарадзіліся мы, дзеці, нас глядзела абмывала, есці варыла.
Жылі мы на адным селішчы з дзедам. Да той хаты, піто ў яго была, прыставілі чатырохсценку, злучылі яе сенцамі з дзедавай хатай. Зляпілі, вядома, і сваю печ. У 1931 годзе маці нарадзіла першага сына, якога назвалі ў гонар дзеда Мікалаем, потым праз два гады нарадзіўся Пятро, а яшчэ праз тры гады і я...
КНІГІ ОНЛАЙН
