Пад сузор’ем сярпа і молата
Барыс Сачанка
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 548с.
Мінск 2016
I я так думаю, згадзіўся з маці бацька. А ўрэшце, пажывём пабачым.
Жыць у «ізалятары» нам давялося ці не з месяц. Спярша на дакументы спасылаліся, што, маўляў, не прыйшлі яны з нашых родных мясцін, потым казалі, што транспарту няма, каб нас куды-небудзь адсюль адправіць. Знебыліся ўсе мы, не дай бог. Але асабліва маці і бацька.
Кеб раней дадому прыехаў, казаў бацька, то, можа б, дзе што пасеяў яшчэ. Ды і хату б якую да халадоў паставіў. А так... Жыць як, як зімаваць?
He мне, а начальніку таму свайму ета гавары, кідала як папрок бацьку маці. Хіба ж можна так жыць з дзецьмі?
Hi адзежыну памыць, ні саміх дзяцей... Месяц ужо! Ета ж горш як у немцаў... А кормяць, кормяць як?..
Кармілі нас няважна. Суп уранні, суп у абед, суп увечары. Адзін і той жа, з ячневых круп, нііпчымны без масла, без мяса... I хлеб не заўсёды давалі...
Дык жа гавару, злаваўся бацька.
I што ён?
Яго ета не хвалюе. Яму добра.
Дык ён жа, можа, не адзін тут, той твой начальнік. Е і над ім начальнікі. Яшчэ болыпыя. Схадзіў бы, паскардзіўся, раіла бацьку маці.
А думаеш я не хадзіў? Сцяна, нічым нікога не праб’еш. Усе глядзяць на мяне як на здрадніка, ніводнаму слову не вераць. Быццам я ўсе етыя гады не ў няволі, а на курорце быў.
Сказаў бы, што ў цябе дзеці... Дый сам жа... У турме сядзеў, раіла ўсё новае і новае маці-
Казаў. Нават паперу тую паказаў, што далі мне, калі з турмы на волю выходзіў.
I што яны?
Новую справу завялі. Маўляў, можа, ты ні ў якой турме не сядзеў, а ў школе на шпіёна вучыўся... Ім палец у рот не кладзі адкусяць.
Жылі мы ў той самай зале, дзе і пасяліліся. Кожны дзень да нас прыбывалі новыя і новыя людзі. Хто з сем’ямі, хто адзін. Затрымліваліся, начавалі, потым ад’язджалі. На каго толькі мы там не наглядзеліся, каго не наслухаліся! У кожнага ж чалавека быў свой лёс, і, як выяўлялася нялёгкі! Але асабліва ўразілі маю маці, ды і не толькі, мабыць, яе, дзяўчаты, што, забраныя ў часе акупацыі ў Германію, вярталіся цяпер дадому. Многія з іх ехалі з дзецьмі, груднымі ці большанькімі. Як правіла, у іх не было мужоў, яны былі маці-адзіночкі. I многія з іх не ведалі, што рабіць з тымі сваімі дзецьмі. Бо не ўсе і нараджалі іх па сваёй волі. I часта ад нялюбага. I вось цяпер, задумаўшыся над сваім будучым, некаторыя кідалі дзяцей. У чамаданах, на лесвічных пляцоўках, у туалетах, ці яшчэ дзе-небудзь. I дыктарша аж хрыпла крычала і крычала ў рупар, пытала і пытала, хто забыў ці пакінуў сваё дзіця.
Называліся, пералічваліся прыкметы дзіцяці тое чарнявае, тое бялявае, гэтаму год, а гэтаму паўтара, аднаго зваць Эрык, а другога Пеця ці Валя...
Маці мая, калі чула такое, плакала.
Якетаможна кінуць сваё дзіця! ніякдаяенедаходзіла, не магла яна пагадзіцца з тым, што чула, рабілася навокал. А калі папракаў хто-небудзь гэтых дзяўчат, раптам ні з таго ні з сяго бралася іх абараняць:
Добра табе гаварыць так! А пабыў бы ты на іх месцы! Уяві сабе прыедзе дадому, а ёй: «Немчыка з Германіі прывезла!»
Раджаць не трэба было! кідалі злосна маці. Ды і ў пасцель класціся з абы-кім.
Дык, можа, і пасцель тая не ў кожнай была! I кеб не легла, то і не жыла б!
Мы, дзеці, калі такія размовы-сваркі чулі, імкнуліся не быць ля маці, беглі куды-небудзь гуляць.
I вось надышоў дзень, калі, вярнуўшыся ад таго начальніка, які выклікаў бацьку да сябе як не штодзень, бацька аб’явіў:
Hi ў якую Сібір нас не павязуць. Паедзем дадому, у сваё сяло.
Гэта была радасная ўсім нам навіна. Маці аж прыўстала з клункаў, на якія была прысела.
Ты толкам, толкам усё раскажы, папрасіла яна бацьку.
Што тут расказваць? аж не мог устаяць на адным месцы бацька. Прыходжу сёння я да таго началыгіка, а ён і кажа: «Вырашылі вас усё ж дадому адправіць. Няхай вамі там займаюцца. Калі што дарогу ў Сібір і адтуль ведаюць». Дык што усё яшчэ Сібірам пагражаюць? глядзела на бацьку, ці ён не жартуе, маці.
Хай пагражаюць, махнуў рукою бацька. Там, дома, свае людзі. Ды і ведаюць мяне, усіх нас. He, не дарэмна ж кажуць: дома і сцены памагаюць. Ета ж не тут, дзе мяне ніхто не ведае і я таксама нікога не ведаю.
I калі тое будзе? спытала маці ў бацькі.
Што тое? не зразумеў бацька.
Ну, што нас адітравяць, не будуць больш трымаць тут.
Сказаў, што заўтра раніцаю. Прыйдуць машыны, нас пасадзяць, павязуць.
Karo ета нас?
Ды ўсіх, хто з сяла нашага...
3 нашай вёскі няшмат людзей тут ужо было. Многіх адправілі даўно. Трымалі толькі тых, у каго мужчыны былі.
Даўно б так. Ужо досі і дома былі б, сказала маці.
I так скажы дзякуй.
За што? Што трымалі тут?
Што не ў Сібір, а дадому, у сваё сяло адпраўляюць.
Ноч тую, вядома, спалі неспакойна. Асабліва мы, дзеці. Прачнуцца б у час, не праспаць, быць, калі трэба, на нагах. He, ніхто, вядома, з нас не праспаў. I ўжо гадзін у сем мы пакінулі залу таго дома, дзе нас трымалі, выйшлі на вуліцу. I рэчы свае з сабою забралі. Іх і было ў нас няшмат як панесці.
У восем гадзін падышлі машыны вялізныя амерыканскія студабекеры. Зноў мы ўладкавалі ў кузаве спярша каляску з Валодзькам, потым закінулі туды вузлы, паселі самі. Да нас на машыну пагрузілі яшчэ некалькі сем’яў. I, далучыўшыся да калоны такіх жа машын з людзьмі, як наша, паехалі.
Наша машына не была акрыта брызентам. I таму хоць і прадзімаў вецер, але затое добра аглядалася наваколле палі, лясы, пералескі. Ды і вёскі, гарады, па якіх праязджалі. Праўда, калі налятала хмара, ліў дождж, то схавацца не было дзе. Напіналі над сабою хто што мог, але вецер зрываў і зносіў яго далёка на поле. Даводзілася стукаць у кабіну шафёру, a той не заўсёды і спыняўся.
Ежы таксама ніхто ніякай не даў нам у дарогу. Што хочаш, тое і еш, і таму, калі спыняліся на ноч а спыняліся мы паблізу вёсак і гарадоў, каб хоць вады было дзе набраць, даставалі з клункаў і чамаданаў апошняе, што ў каго было, і беглі мяняць на бульбу ці кавалак хлеба. Жанчыны ж раскладвалі вогніпічы і ў вёдрах, каструлях гатавалі хоць якое варыва, каб і самім пад’есці, і дзяцей пакарміць.
Спалі таксама дзе давядзецца хто на клунках на машыне, хто паслаўшы, што ў каго было, проста на зямлі. Было, што і выгружаліся мы, жылі па некалькі сутак у розных дамах і бараках, пакуль не падавалі нам новыя машыны. Бо салдаты, якія нас везлі, вярталіся ў свае часці. Нас жа даручалі везці далей іншым. Сістэма не была, мусіць, па-належнаму адпрацавана, таму і даводзілася чакаць. Збіраліся мужчыны і жанчыны, хадзілі шукаць якога-небудзь начальства, прасілі, патрабавалі не трымаць людзей на паўдарозе, везці далей. I урэшце нас везлі...
Гарады і вёскі, што належалі Германіі, у большасці былі нежылыя. Кватэры, дамы і нават цэлыя кварталы пуставалі ніводнага жыхара. Хіба старога якога ці старую дзе-нідзе напаткаеш. Выбітыя вокны, зламаныя дзверы, разбураныя ў час баёў і бамбёжак самі дамы... Надпісы ўсюды на рускай і нямецкай мовах: «Замініравана», «Атручана», «Хадзіць небяспечна»... Цэлыя склады мін, снарадаў, бомбаў, розных іншых выбуховых рэчываў... I нашых, і нямецкіх...
Вядома, дзеці залазілі ў склады, бралі ўсё гэта. I часта падрываліся, гінулі. Некалькі чалавек проста на маіх вачах. Каб не маці, якая проста ні на крок нас, дзяцей, не адпускала ад сябе, не ведаю, ці засталіся б мы ўсе жывыя, ці вярнуліся б не калекамі дадому. Хоць раны, апёкі і нас не мінавалі. Колю, напры клад, дык ледзь уратавалі увесь твар абпаліў... Вядома, усе мы хварэлі папрастуджваліся за дарогу. Кашлялі, балелі вушы, вочы...
У Полыпчы сустрэліся з новымі цяжкасцямі. Тут нават у дождж не маглі нідзе знайсці даху вёскі і гарады былі заселены і нас ніхто да сябе не пускаў. Да таго ж паспелі ўжо віпіні, раннія яблыкі і грушы. Палякі ахоўвалі сваё дабро. I калі хто бег у сад ці ў агарод, каб чым-небудзь пажывіцца стралялі з паляўнічых стрэльбаў, а іншыя і з аўтаматаў... Таму, каб быць далей ад небяспекі, шафёры спыняліся на ноч толькі на могілках ці ў лесе. А ў Польшчы ж тады было поўна ўсюды самых розных бандаў. I некалькі разоў яны нападалі на нас, абстрэльвалі. Чалавек трох нават паранілі... Было, што
машына наша адстала ад агульнай калоны, потым даводзілася даганяць. Было, што і блудзілі мы, як гэта здарылася ў Варшаве. Спышліся, каб набраць вады, а калі паехалі далей, дык трапілі ў тупік. Давялося вяртацца, распытваць дарогу...
I гэтак да сваёй мяжы, да Брэста...
У Брэсце паведамілі: далей ніхто нас не павязе, дабірайцеся дадому, маўляў, самі, як хочаце... Зноў нашы мужчыны і жанчыны хадзілі шукаць хоць якога начальства, патрабавалі, прасілі. Але такіх, як мы, было тады шмат, ды і, як убачылі, асабліва нікому мы не былі патрэбны. Больш таго, калі вярталіся з Германіі, то сёй-той лічыў, што мы багатыя, нарабавалі там дабра. I з нас можна сёе-тое ўрваць...
He ведаю, за нлату ці без яе нам дазволілі пагрузіцца на платформы, якія везлі рэйкі. I так, на платформах, дабраліся да Жыткавіч. У Жыткавічах пераселі на нейкія іншыя платформы і даехалі да Васілевіч. А ўжо з Васілевіч і да сваёй станцыі Аўрамаўская... Там, на Аўрамаўскай, пачулі: вёска наша спалена цалкам, да адной хаты. Засталася толькі ёўня, яна стаяла ў лагчыне наводшыбе вёскі і яе, мусіць, не бачылі. A можа, збаяліся да яе ісці. Спалены былі разам з хатамі, хлявамі і тыя людзі, якіх пакідалі быццам «на машыны». Цяпер, праз два тады, вёска ажывае. Павярталіся тыя, хто быў у лесе, у партызанах. Вяртаюцца патроху і вывезеныя з родных мясцін. Хто з Германіі, хто яшчэ адкуль. У вёсцы ўжо ёсць некалькі хат, у якіх жывуць людзі. Ды і зямлянкі сёй-той збудаваў, зрубы паставіў...
Як толькі злезлі з платформы, ступілі на зямлю, адчулі: мы дома. Бо і паветра здалося тут надта ж знаёмае, роднае мяккае, гаючае, з пахам жывіцы, і пясок пад нагамі цёплы, летні, ды і неба над галавою блакітнае, з невялікімі сухмаркамі хмаркамі, што некуды беглі і беглі, плылі і плылі. Можа, таму так усё здалося нам мілым і любым, што стаміліся надта ж за дарогу і адчуванне, цгго скончыліся пакуты, нас дзіўна супакойвала, настройвала на добры, лагодны лад. Ды і дожджык жа пакрапаў, прайшоў толькі што.
Была раніца, і дзесьці непадалёку галасіста спяваў певень. Гэтага мы не чулі даўно, а таму стаялі і слухалі яго, як самую дзіўную, знаёмую музыку. I абуджаліся ў кожнага свае пачуцці.
КНІГІ ОНЛАЙН
