Пад сузор’ем сярпа і молата
Барыс Сачанка
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 548с.
Мінск 2016
А мне неяк прызналася:
Я не хацела, каб ён нараджаўся. Чаго толькі не рабіла! Ды і потым макаўку яму давала, кеб спаў. Рабіць жа работу трэба было. Можа, таму ён і не такі, як усе вы... Мішка з двойні памёр, а ён... мучыцца...
Павел сапраўды быў не такі, як усе мы піў. Закончыўшы ўніверсітэт, ён хацеў застацца ў Мінску. Але мы з Іванам, падумаўшы, параіўшыся, не сталі памагаць яму хай едзе ў вёску, там усё ж атмасфера ініпая. Ды і ад сабутэльнікаў адарвецца, з якімі сышоўся, вучачыся ва ўніверсітэце. Можа, і піць перастане...
Але мы памыліліся. Маючы цудоўную галаву запамінаў усё на ляту, ніколі нічога не наўтараў, ён і ў вёсцы не пераставаў піць. Усюды знаходзіў «сяброў». Папрацаваўшы ў адной, потым у другой школе, перавёўся на працу бліжэй да маці, у свой Хойніцкі раён. Потым пераехаў у Буда-Кашалёва. I неяк напрадвесні знік.
Быў і няма. Вяртаўся з горада ў сваю школу і дзе падзеўся?..
Толькі ў маі знайшлі яго нежывога. У гурбе снегу, пры дарозе. Ці то ён трапіў у яе п’яны сам і не выбраўся, прысыпала яго снегаачыіпчальная машына, ці то хто прыбіў і кінуў у гурбу...
Маці надта ж перажывала смерць Паўла. Здавалася, не вытрымае, пойдзе на той свет услед за ім і сама. Штодзень хадзі-
ла на могілкі, прызнавалася: чуе яго крокі, яго голас і ўдзень, і ўночы. Як стуліць вочы, задумаецца, так і чуе...
Зноў упрошвалі мы маці пакінуць селііпча, пераехаць да нас у Мінск. Тым больш, што к гэтаму часу закончыў універсітэт і Алесь, ажаніўся і атрымаў у Мінску кватэру. Так што жыць можна было і ў Івана, і ў Алеся, і ў мяне. У каго не падабаецца перабірайся да другога. Ды і вартаваць селііпча быццам не было дзеля каго. Але маці ні на што не згаджалася.
Так я да Паўла і бацькі кожны дзень схаджу, адведаю. A калі пераеду да вас у Мінск, то што будзе?
I аж сварылася з намі, каб не напаміналі ёй пра Мінск, жыць дазволілі так, як яна хоча...
У красавіку 1986 года ўвесь свет абляцела страшная вестка на атамнай станцыі паблізу Чарнобыля адбылася аварыя, частка радыеактыўных рэчываў выкінута з рэактара і рассеялася на значнай плопічы. Падпаў пад бяду разам з ініпымі беларускімі раёнамі і Хойніцкі, а з ім і наш Вялікі Бор.
Маці ведала, што мы хвалюемся, таму пазваніла сама:
He бойцеся, у нас усё добра. Ета страху паддаюць розныя галасы з-за мяжы. He слухайце іх! У нас усё так, як і было... Ані не змянілася...
Маці многага не ведала. Ды і хто ў тыя дні ўсё ведаў? Але, сустрэўіпыся з вучонымі-атамнікамі ды і некаторымі кіраўнікамі рэспублікі, я зразумеў тую небяспеку, якая абрынулася на Палессе. Таму напісаў маці едзь у Мінск, пажыві тут хоць нейкі час. А там відаць будзе, што рабіць.
Маці адпісала мне, што сама не паедзе. Вось калі прыеду я, то яна, можа, і згодзіцца пакінуць Вялікі Бор.
У адзін са жнівеньскіх дзён я паехаў да маці. Помню, як нязвыкла было бачыць узбоч дарог тых мясцін, якія я ведаў змалку, шыльдачкі з надпісамі: «Вьезд воспреіцён!», «Опасная зона»... Усюды паўз дарогі стаялі сады яблыні, грушы, слівы, вішні... Але ніхто з іх не зрываў пладоў, ніхто не каштаваў...
Маці была, вядома, радая, што я прыехаў. Але ехаць са мной у Мінск не згадзілася.
Дык жа памрэш тут, пераконваў я яе. He абы-хто, а вучоныя, спецыялісты кажуць: нельга тут жыць. I есці тое, што тут расце, нельга.
Вечна ніхто не жыве, парыравала маці. I я вечна жыць не буду. На год раней, на год пазней... Якое ета мае значэнне?
I са мной у Мінск не паехала, засталася жыць дома, у вёсцы...
He насцярожыла, не напалохала яе і смерць брата Колі, які жыў праз вуліцу насупраць яе. Ён хварэў на сэрца, і каб, можа, не хадзіў у лес па ягады і грыбы, не еў усяго таго, што расло ў гародзе на градах і ў полі, не дыхаў тым атручаным чарнобыльскім паветрам, ён бы пажыў яшчэ трохі. А так...
Спаліла радыяцыя яму нутро...
На пахаванні брата я напомніў маці:
He рызыкуй сваім жыццём, паехалі ў Мінск.
Але маці была, як заўсёды, рапіучая.
Сказала: не паеду, то і не паеду. Тут бацька наш на могілках ляжыць, Павел, а цяпер во і Коля... I я хачу з імі быць...
Апошняе тгісьмо яна прыслала за тыдзень да майго ад’езду ў Парыж. Здаецца, у ім не было нічога, што б мяне насцярожыла. Маці пісала, як і што вырасла ў яе гародзе, папракала, што забыліся на яе, не едзем, не прысылаем сваіх дзяцей і ўнукаў баімся радыяцыі... А іншыя не баяцца едуць... Пісьмо звычайнае, як і дзясяткі, сотні іншых...
I раптам...
Вярнуўіпыся з Парыжа, я паехаў у Вялікі Бор, каб развітацца з маці, паглядзець, дзе яе пахавалі, ды і пабыць на могілках, у вёсцы хацелася.
Разам са мною паехала і мая жонка.
Была восень, позняя, туманная. Хоць і выправіліся ў дарогу мы рана, але ў Вялікі Бор прыехалі на змярканні. Спыніліся
ля свайго двара, адчынілі весніцы і ўбачылі на дзвярах хаты замок.
I толькі тут па-сапраўднаму дайшло да мяне, што маці няма, ніхто не адчыніць мне хаты, ніхто не сустрэне, не прывеціць, бо нікога там і няма, ніхто не жыве...
Пайшоў праз вуліцу да братавай хаты, збудзіў Клаву яго жонку. Яна адчыніла нашу хату. Нежылую, пустую, быццам ужо нс сваю...
Дваццаць гадоў маці берагла яе, ахоўвала, няйнакш, спадзеючыся, што камусьці яна спатрэбіцца, хтосьці сюды прыб’ецца, будзе тут жыць... I не дачакалася таго памерла...
Слёзы сціснулі мне горла. I не ў змозе стрымаць іх я заплакаў...
Начаваць дома, у сваёй хаце, я не застаўся. Было невыносна цяжка, ды і холадна. Паехаў да брата Грышы ён жыве недалёка. А ўранні, як развіднела, забраўшы з сабою Грышу, Пятра, выкіраваўся на могілкі...
Так, пахавалі маці не там, дзе яна хацела, дзе выбрала сабе месца. Ды і апранулі, мусіць, не ў тое, у што яна прасіла апрануць. Што зробіш, мяне не было дома, а астатнія ці не ведалі, ці іншыя прычыны былі, каб не зрабіць так, як яна хацела.
Даруй мне, мама! На гэтым свеце табе не соладка жылося, хай хоць на тым будзе добра, лёгка... I дзякуй, дзякуй!.. За ўсё дзякуй!
Праехаў я па вёсцы, вярнуўся да свайго селішча. Пастаяў у двары, пастаяў у хаце. I... развітаўся і з хатаю, і з дваром, і селішчам, бо адчуў: іх няма ўжо ў мяне. Пакуль жыла маці, яны былі. А цяпер няма. Засталіся толькі ўспаміны... Успаміны пра ўсё, што было і чаго, як бы таго я ні хацеў, не будзе...
1992
ГАРАДОК НА ПАЛЕССІ
Мурашнік быў пры дарозе. Вялізная рыжая куча, што ўзвышалася над сухімі асмаленымі рэбрамі карэння пад старою, карыстаю сасною. Ажываў ён рана вясною. I ўжо ўсё лета, як толькі ўзыходзіла, паказвалася сонца цэлымі днямі варушыўся, жыў сваім аднаму яму вядомым жыццём ад яго ручайкамі беі'лі сюды-туды маленькія, жвавыя істоты. Часта яны цягнулі на сабе хто былачку, хто кавалачак галінкі, ігліцы, а хто і мошку, камара, муху. Іншы раз, калі ноша трапляла непасільная, валаклі яе гуртам і ўдваіх, і ўтраіх, і ўчатырох... Нястомнасці, руплівасці мурашак можна было б павучыцца і людзям. Але яны, ходзячы і ездзячы міма, рэдка тут спыняліся. А калі хто і спыняўся, дык не з добрымі намерамі. Шваргане нагой ці ткне палкаю, раскідае мурашнік. A то і запалку ў яго суне, запаліць. Павыбягаюць са сваіх нор мурашкі, патушаць гуртам агонь. Ды і разбуранае жытло паправяць, прывядуць у парадак. I зноў зоймуцца сваім клопатам заспяшаюцца, кудысьці пабягуць.
Іх давілі колы калёс, тапталі ногі жывёл і людзей. Елі, клявалі птушкі. Але пладзіліся і пладзіліся новыя, і куча пад старой карыстаю сасною не меншала, а расла. I здавалася вечна будзе рыжэць пры дарозе...
Аж не. Усхадзілася аднойчы, наляцела на лес бура. Крышыла, ламала бярозы, асіны, клёны, выварочвала з карэннем дубы, ясені. I сасну пры дарозе таксама вывернула. Ды так, што мурашнік быццам і не закранула. Але мурашак у ім не стала, зніклі, дзе і падзеліся. Былі і няма. Сышлі кудынебудзь? А мо вымерлі?..
I вось жа як бывае мурашнік гэты не-не ды і пачаў згадвацца Пятру Астаповічу. Hi з сяго, ні з таго возьме і паўстане ў вачах. I не толькі ўночы, калі не спалася, а гэта ў апошні час здаралася часта, але і ўдзень, калі заставаўся адзін, ехаў куды-небудзь у машыне.
«Чаму б гэта? думаў, губляўся ў здагадках Пятро Астаповіч. Жыў жа колькі гадоў і не згадваўся мурапшік, забыў зусім я на яго, і раптам. Нібы мара, насланнё якое. А мо гэта... знак, папярэджанне? Столькі ж гадоў і я, ды і іншыя, быццам мурашкі тыя, шчыравалі, новае сацыялістычнае грамадства будавалі. А як выяўляецца, не тое, што трэба, рабілі. Рассыпаецца ўсё па швах. А тут Чарнобыль яшчэ гэты..»
He ўяўляў Пятро Астаповіч, калі здарылася гэтая бяда, што яна такая страшная. Жыў жа, як, мабыць, і ўсе жылі, сваімі клопатамі. Хоць мог бы схамянуцца, насцярожыцца там жа, дзе выпалі радыенукліды родны край, вёска, дзе нарадзіўся, той гарадок, у якім вучыўся, рос.
I сваю вёску, і гарадок Пятро Астаповіч любіў. Прыязджаў туды часта. I як студэнтам быў, займаўся ў інстытуце, і потым, як на свой хлеб пайшоў, пачаў працаваць. Асабліва калі жывыя бацька і маці былі. I нават калі не стала іх, памерлі не забываў родныя мясціны, наведваўся разоў колькі. Па гарадку, вёсцы пройдзе, на могілкі, дзе маці, бацька, дзед і баба пахаваны, забрыдзе, ля магіл іхніх ціхіх, затравелых пастаіць. A то і да сястры Тані, што на ўскраіне гарадка дом сабе пабудавала, зазірне, да настаўніцы былой класнай кіраўніцы Ніны Адамаўны, да Нохіма і Голды, у хаце якіх калісь, як вучыўся ў школе, каб не дабірацца штодзень у гарадок і з гарадка ў вёску, кватараваў.
«Трэба зноў туды з’ездзіць, прыйшло неяк Пятру Астаповічу ў галаву. Паглядзець, што там і як... A то, як адбылася гэтая аварыя, дык і не быў жа...»
I ў бліжэйшы вольны дзень выклікаў маіпыну, сеў у яе, загадаў шафёру кіраваць на Палессе.
Яшчэ пры ўездзе ў гарадок Пятро Астаповіч заўважыў: за той час, што не быў дома, тут амаль нічога не змянілася. Тыя ж абсаджаныя пыльнаю зелянінаю дарогі, тыя ж старыя, драўляныя хаты. Ды і людзі, здаецца, тыя самыя абветраныя, загарэлыя, апранутыя, абутыя, хто як кофты, пінжакі, хусткі, шапкі, штаны, спадніцы, боты, туфлі, чаравікі...
Праехаўшы па цэнтральнай вуліцы сюды-туды, папрасіў шафёра спыніцца ля хаты, што стаяла пад двума высачэннымі
пірамідальнымі тагюлямі. Хата была вялікая, амаль што дом, з сям’ю шырокімі вокнамі. У гэтай хаце ён, Пятро Астаповіч, калісьці жыў-кватараваў...
КНІГІ ОНЛАЙН
