Падарожжа ў мінулае да "братоў нашых меншых"
Пётр Каліноўскі
Выдавец: Інстытут геалагічных навук НАН Беларусі
Памер: 100с.
Мінск 1999
Трыканадонты дасягнулі росквіту ў юрскім перыядзе. Гэта былі дробныя жьтвёлы выражанага драпежніцкага тыпу: мелі вялікія вострыя іклы, а іх рэжучыя зубы прьт змыканні сківіц пічыльна праходзілі адныя каля другіх, накшалт нажніцаў. Гэта бьтў выдатны рэжучы апарат для здраблення мяса, сухажылляў і костак. •
Сіметрадонты таксама былі тыповымі драпежнікамі і дажылі да сярэдняга мелу (каля 100 млн гадоў таму назад).
Трытуберкуляты, або эўттантатэрыі, належалі да больш прагрэсіўных драпежнікаў. Іх зубньт апарат разам з рэжучай мог выконваць здрабняючую і сціскаючую функпыі. Гэта былі першьтя прыкметы пераходу старажытных млекакормячых да ўсёеднага спосабу харчавання.
Сярод самых першых млекакормячых трэба адзначьтць меланадона (мал. 11), які насяляў Паўночную Амерыку каля 160 млн. гадоў таму назад. Яго адносяць да аднаго са старажытнейшых прадстаўнікоў тэрыяфауны з усіх, калі-небудзь знойдзеных у нетрах Зямлі. Паводле меркавання палеантолагаў, меланадон можа лічыцца агульным продкам усіх сучасных млекакормячых, у тым ліку і нас з вамі.
СТАНАЎЛЕННЕ I POCKBIT МЛЕКАКОРМЯЧЫХ
Наступная эра геалагічнай гісторыі Зямлі — кайназойская, яна пачалася 65 млн гадоў таму назад і працягваецца ў нашы дні. У гэты час сапраўдныя млекакормячьтя адцяснілі сваіх продкаў — паўзуноў — на другі план. Усе буйньтя рэптьтліі, якія панавалі на нашай планеце на працягу амаль 180 млн гадоў, пачалі выміраць. Верагодней усяго, гэтаму садзейнічалі кліматычныя зменьт, звязаныя з геалагічнымі і касмічнымі падзеямі.
Для зручнасці аперыравання фактамі пры вывучэнні геалагічнай гісторыі Зямлі, яе расліннага і жывёльнага свету, кайназойскую эру падзяляюць на тры перыяды: палеагенавы, неагенавы і антрапагенавы (гл. табл. I).
Табліца 1
Геахраналагічная шкала мезазойскай і кайназойскай эр — часу ад пачатку з'яўлення млекакормячых да нашых дзён (даты паводле Berggren et al., 1995; Kent et Gradstein, 1985)
Эра
Абс. узрост (млн гадоў)
Перыяд
Эпоха, пачатак, (млн гадоў)
Працягласць (млн гадоў)
Кайназойская
0,78
Антрапагенавы
0,78
23,8
Неагенавы
Пліяпэн 5,3
Міяцэн 23,8
23
65
Палеагенавы
Алігайэн 33,7 Эацэн 54,8 Палеацэн 65
41,2
Мезазойская
144
Мелавы
Позняя Ранняя
79
208
Юрскі
Позняя Сярэдняя Ранняя
64
245-250
Трыясавы
Позняя Сярэдняя Ранняя
Каля 42
Палеагенавы перыяд, які пачаўся каля 65 млн гадоў таму назад, прапягваўся 41,2 млн гадоў. Яго падзяляюць на тры эпохі: палеацэнавую, эацэнавую і алігацэнавую.
Неагенавы перыяд пачаўся каля 23,8 млн гадоў таму назад і працягваўся 23 млн гадоў. Ён падзяляецца на дзве эпохі; міяцэнавую (ад 23,8 да 5,3 млн гадоў) і пліяцэнавую (ад 5,3 да 0,78 млн гадоў таму назад).
Антрапагенавы перыяд храналагічна з’яўляецца самым маладым у геалагічнай гісторыі развіцця Зямлі і падзяляецца на дзве часткі: плейстацэн (пачаўся каля 0,78 млн гадоў таму назад) і галацэн, або сучасны перыяд (апошнія 10 тыс. гадоў, табл. 2).
Геалагічныя і палеанталагічныя матэрыялы сведчаць аб тьім, што ў кайназойскую эру, у адрозненне ад мезазойскай, на нашай планепе прайіплі
карэнныя перамены. У гэты час адбылася вялікая эпоха альпійскага гораўтварэння і ў Паўночным паўшар’і рэзка змяніліся кліматычныя ўмовы. Клімат у палеагенавы і неагенавы час бьтў цёплы і нагадваў сучасны трапічны або субтрапічны. Антрапагенавы ж перыяд характарызуецца рэзкімі кантрастамі, зменай цёпльтх эпох, атрымаўшых назву міжледавікоўяў, ледавіковымі (зледзяненнямі), калі магутнае покрыва лёду да 1,5-3,0 км таўтпчынёй, рухаючыся з поўначы (у асноўным са Скандынавіі), знішчала ўсё на сваім іпляху. Такія падзеі пакінулі свой след і адбіліся перш за ўсё на раслінным і жывёльным свене.
Табліуа 2
Стратыграфічная схема адкладаў антрапагену Беларусі (Б.Н.Гурскнй, Э.А.Левков, Н.А.Махнач й др., 1981)
Сістэма (перыяд)
Адзел
Звяно
Працягласйь, (тыс. гадоў)
Асноўныя падраздзяленні
Абс. узрост, (тыс. гадоў)
Антрапагенавая (чацвярцічная)
Г алацэн
0,0 2,7
Позні
2,7 8
10,3
95
110
220 250
320
460
480 560 600
800
2,7 8,0
Сярэдні
8,010,3
Ранні
Плейстайэн
Верхняе
10,3110
Паазйрскае здедзяненне
Муравінскае міжледавікоўе
Сярэдняе
110-460
Сожскае зледзяненне
Шклоўскае міжледавікоўе
Дняпроўскае зледзяненне
Александрыйскае міжледавікоўе
Ніжняе
460 800
Бярэзінскае зледзяненне
Белавежскае міжледавікоўе
Беларускае зледзяненне
Брэсцкае перадледавікоўе
Кайназой па праве лічыцца “эрай млекакормячьтх”. Яшчэ ў палеагенавым перыядзе, асабліва ў эацэне, адбыўся магутны “усплёск” зараджэння новых груп і росквіт многіх формаў плацэнтарных прадстаўнікоў тэрыяфауны. Панаваўшыя да тых часоў гтаўзуны, якія не маглі захоўваць пастаянную тэмпературу цела і харчаваліся толькі пэўнымі раслінамі, не здолелі прыстасавацца да новых умоў і пачалі выміраць. У жывёльным свеце ўтварылася нешта накіпталт вакууму, які і пачалі запаўняць млекакормячыя. Гэтаму садзейнічалі, перш за ўсё. перавагі перад рэптыліямі, набытыя гтрадстаўнікамі тэрыяфауны ў працэсе жыццядзейнасці.
Па-першае, магчымаснь падтрымліваць высокую і пастаяннуто тэмттературу цела, што спрьтяе больш энергічнаму' цячэнню ўсіх жыццёвьтх працэсаў. Гэта абумоўлена ўдасканальваннем лёгкіх для інтэнсіўнага акіслення крыві і развіццём валасянога покрыва, якое зберагае цела ад пераахалоджвання.
9
5
Мал. 5. Іхтыязаўр
Мал. 6. Плезіязаўр
Мал. 7. Птэрадактыль
Мал. 8. Рамфорынх .
11
Мал. 20. Кандыляртры
Мал. 21. Унітатэрый, прадстаўнік атрада дынанэратаў
Мал. 24 Мураўед гіганцкі
Мал. 25. Шкілеттаксадонта
Па-другое, здольнасць жыванараджэння захоўвае нашчадкаў ад высокай смяротнасці ў пачатковай (эмбрыянальнай) стадыі развіцця. Для гэтай жа мэты служыць і кармленне дзіцянят малаком.
Па-трэцяе, высокі ўзровень развіцця нервовай сістэмы, асабліва галаўнога мозгу, што забяспечвае складаныя і дасканалыя формы прьтстасавання арганізма да знешняга асяроддзя і да ўзаемадзеяння органаў цела. Менавіта якасныя змяненні ўсёй нервовай сістэмы і пастаянная тэмпература цела далі млекакормячым каласальную перавагу ў барацьбе за існаванне ў параўнанні з рэптыліямі.
Прасочым асноўныя этапьт развіцця млекакормячых на працягу кайназойскай эры і разгледзім змены ў саставе тэрыяфауны па геалагічных перыядах. Але будзем мець на ўвазе, што на тым палеанталагічным матэрыяле, які маюць даследчыкі, зараз можна аднавіць толькі агульны напрамак развіцця асноўных атрадаў млекакормячых. Менш за ўсё маецца звестак аб жывёлах з найболып старажытных часоў, але па асобных групах тэрыяфауны ёсць магчымасць прасачыць нават філагенетычныя лініі (ход гістарьгчнага развіцця родасных паводле паходжання груп арганізмаў).
Што тычыцца Беларусі, то палеанталагічныя матэрыялы па млекакормячьгх вядомыя тут з даволі маладых геалагічньтх адкладаў, сфарміраваных у канцы неагену, у плейстацэне і ў галацэне. Агульная ж карціна гісторыі развіцця тэрыяфауны ў кайназоі адноўлена ў асноўным паводле матэрыялаў палеантолагаў суседніх краін.
ПАЛЕАГЕНАВЫ ПЕРЫЯД
Палеацэн
Ужо ў пачатку палеацэнавай эпохі, каля 65 млн гадоў таму назад, тэрыяфауна была даволі разнастайнай. Побач з прьтмітыўнымі насельнікамі, якія жылі япічэ і ў мезазойскўю эру, з’явіліся зусім новыя формы млекакормячых. У далейшым яны сталі продкамі многіх сучасньтх груп або далі “тупіковую” галіну эвалюцыі і таму хутка вымерлі, не пакінуўшы пасля сябе прадаўжальнікаў.
3 ніжэйшьтх млекакормячых працягвалі існаваць аднапраходныя і сумчатыя, пашырэнне якіх не было абмежавана, як зараз, толькі некаторымі раёнамі нашай планеты. Аднапраходныя цяпер насяляюць Аўстралію, Тасманію і Новуто Гвінею. Іх прадстаўнікамі з’яўляюцца качканос (мал. 12), яхідна (мал. 13) і праяхідна (мал. 14). За многія мільёны гадоў яны амаль не змяніліся. Для іх характэрна размнажэнне шляхам адкладання багатьтх пажыўным жаўтком яек, выкормліванне дзіцянят малаком і даволі нізкая тэмпература цела (ад 26° да 34°С). Некаторыя з аднапраходных жывёл, напрыклад, качканосы, у развіцці зубнога апарату маюць надзвычайнае падабенства
з многабугрыстымі млекакормячымі мезазойскай эры. У маладых качканосаў таксама ёсць сапраўдныя зубы, як і ў прадстаўнікоў многабугрыстых, але ўжо ў дарослых асобін яны знікаюць. Іх замяняюць рагавыя пласцінкі, як бы ўсаджаныя па баках дзюбы качканоса.
Сумчатыя млекакормячыя распаўсюджаны зараз у Аўстраліі і на суседніх з ёю астравах, у Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыцы. Іх налічваецца каля 180 відаў. Самыя вядомыя — гэта кенгуру (мал. 15), сумчаты воўк (мал. 16), сумчаты крот (мал. 17), сумчаты мядзведзь або каала (мал. 18), апосум (мал. 19) і інш.
Па знешніх абрысах гэтыя жывёлы вельмі разнастайныя, але маюць своеасаблівыя, адмысловыя рысы. У болыпасці сумчатьтх адсутнічае плацэнта —орган сувязі зародыша з целам маці, праз які з крыві мацярынскага арганізма паступае кісларод і пажьгўныя рэчывы. Дзіцяняты нараджаюцца недаразвітымі, вельмі маленькімі (памерам з напарстак) і вісяць, прыросшы да сасочка маці, у спецьтяльнай сумцы або ў спецыяльным вырасце на жываце накіпталт яе. Япічэ адна цікавая асаблівасць сумчатьгх, якая сведчыць аб іх вельмі старажытным паходжанні — зубны апарат. У іх толькі адзін пярэднекарэнны зуб падвергнуты змене, а астатнія вырастаюць адзін раз і на ўсё жьшцё.
Сучасныя драпежныя і раслінаедныя сумчатыя ад старажытных адрозніваюцца, перш за ўсё, павелічэннем памераў цела і некаторай перабудовай зубнога апарату. Ногі ў сучасных драпежных сумчатых сталі даўжэйшьтмі і пальцаходнымі, а не ступняходнымі, як гэта было ў выкапнёвьтх.
Акрамя многабугрыстых, аднапраходных і сумчатых у пачатку палеацэну (каля 65 млн гадоў таму назад) жылі крэадонты (прымітыўныя драпежнікі), а таксама кандыляртры (старажытныя капытныя). 1 крэадонты, і кандыляртры ўзялі пачатак ад эўтэрый — адных з першых сапраўдных плацэнтарньтх жывёл.
Кандыляртры (мал. 20) былі дробнымі (памерамі ад куніцы да ваўка) усёеднымі млекакормячымі. Мяркуецца, што яны далі пачатак няпарнакапытным (гэта траваедныя капытныя, у якіх найбольшага развіцця дасягнуў трэці тталец. Да іх належаць сучасньтя коні, тапіры і насарогі). Больш за ўсё іх рэшткаў знойдзена ў палеапэнавых адкладах Паўночнай Амерьткі.
КНІГІ ОНЛАЙН
