• Газеты, часопісы і г.д.
  • Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 2

    Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 2


    Выдавец: Беларуская навука
    Памер: 515с.
    Мінск 2013
    220.92 МБ
    Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 1
    Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 1
    Чало гл. чоло.
    Чамара (чемара) — 1) сярмяга, якая зашпіляецііа пад шыю: шаты б'клоголовскіе... меновнте: шабку бобровую... чамару фалендышовую (АСД, III, 82, 1617); 2) пакрывала'. чемара до ложка мухоярова, себеркамл подшлтая (АВК, XX, 136, 1598).
    Чамбуль атрад татарскага войска: оть татарского чамбулу сталася... шкода (АЗР, V, 226, 1689).
    Чамлеть (чамлать, чамлять, чемлеть, чомлать) 1) сукно з вярблюджай шэрсці'. Піоховпчь маеть королю прлслать чамлать бурнатный (КЗ, 1486, 229); чамл'кт^ чорного штука (КСД, 275, 1516); подстаростему оть коровану: чамлять, сафьянь (Арх. ЮЗР, VIII-1, 82, 1552); рлзы чемлету чорного (АЮЗР, I, 264, 1596); 2) адзенне з такой тканіны: чомлать мой снннй зь колнеромь одамашкл бурнатное (АСД, VI, 14, 1522).
    Чань чан: чановь плвныхь веллкнхь два, квашня плвная (АВК, VIII, 466, 1593).
    Чапка тое, што і шапка: чапокь бобровыхь зеньсклхь две (АВК, XX, 298, 1631).
    Чапкованье вітанне, знімаючы шапку: частокрот на спотканю з паны мліал лх запомнлвшлсе хомь кго друкгн5 чапкованел/ почстлл (Еўл., 144).
    Чапля чапля'. Ершдій: Птахь подобень BouahS’ або чаплл (Бяр., 282).
    Чапнлкь той, хто шые шапкі: Я Яско Степановлчь, чапнлкь, меіцанлнь Плньсклй, вашмостл враду жалосьне жалую (АВК, XXVIII, 202, 1645).
    Чапракь пакрыццё сядла: чапракь пулшкарлатный коштоваль золотыхь трыдцать (АЗР, I, 250, 1616).
    Чара чара: Нлколае сты5 вынгавшы лзо пазЛн чар^ наллл в ню воды (36. 81, 173).
    Чарл гл. чары.
    Чарка памянш. ад чара: оловеннкь болшл одлн, чаркл две (АВК, XXXIX, 119, 1578).
    Чарнлло гл. чернлло.
    Чарнокннжннкь тое, што і чорнокнлжнпкь: нумма поліпнлнйп'ь вторл5 кроль рлл/скн8 был велнкн’чарнокннжннкь (Рым., 786).
    Чарнокннжство (чарнокнлзство, чарнокнлство) тое, што і чорнокннжство: почал перве5 чарнокнмзство.м свонл/ дніаволов взывага (Бельск., 213); поклні/ чарнокннство н до твоее сл^жбы се Йіал/ (36. 107, 128); WHora сіа наукою бавнл н чарнокннжствомь (36. 752, 197).
    Чарнорлзець тое, што і чернорнзець: старалсіа той злы5 пан w то на’болше абы законные людн а чарнорнзцы выкореннл (36. 752, 72).
    Чарнорнзнца тое, што і чернорнзііца: Евдокніа... чарнорнзнцею зостала (36. 752, 1146).
    Чарованье (чарованле) — чараванне: црл перскле одаложлвшл чарованлІД прлшлн к хсоу (Чэцця, 2836); н±которые мешане влделл многое чарованье й>ное маргл.мкл (Барк., 1576).
    Чаровнлкь чараўнік: по5мавшл стого по месту волочллл л бллл л чаровнлко.ль его называлл (36. 752, 24).
    Чаровнлца чараўніііа: таА девка была й>дное панел з Локве, котораА была велпкаА зелелнлца, чаровнлца болшей нлжлл лные ведьмы (Трыст., 59).
    Чаровнлцтво чараўніцтва: даны’ ем^ был до на^кн фллософьскон за педакгокга ма§нл/ которы5 чаровнлцтво свое плашел/ фнлософлл подкрлвал (Бельск., 2746).
    Чаровство тое, што і чаровннцтво: тое пріізнаваю не чаровство.і/ь но снлою богов монх (36. 752, 24).
    Чародеець тое, шпю і чародей: Сауль же тогда погубнл’ быль в землн своей всехь вол’хвов5 н весцевь н чародейцевь (Скар. ПЦ, 59).
    Чародей чарадзеіг. Црь прнзвал зараз... чародеевь н раднлсіа (36. 752, 286).
    Чародейннкь тое, што і чародей: которого чародейннка Борнса Славковнча копа... спаленемь огнемь осуднла (АВК, XVIII, 264,1622).
    Чародейннца чарадзейка'. погубнл5 в землн всехь чародейннць (Скар. ПЦ, 59).
    Чародейство чарадзейства'. другая наймнтка... в очы ей передь намн тое чародейство прызнавала (АВК, XXXII, 101, 1596).
    Чародеянне (чародеанне) тое, што і чародейство: чародеАнне льжнвое н сны чннаіцнх безаконне суетны с^ть (Скар. ІС, 55); вделаша no toms’ же чароденцн еглпетскне чародеаннемь свонмь (Скар. КІ, 156).
    Чарочка памятй. ад чарка: чарочка серебряная (АСД, I, 252, 1616).
    Чарть тое, што і чорть у 1 знач.; тое зачатне з чарта ест небеспечное (36. 259, 529).
    Чары (чарн) 1) чары, чараўніцтва, вядзьмарствсг. фарацтн возваль м^дрецов н чаровннков, ^чнннлн тежь н whh тьш же способомь през чарн (Біблія, 114); 2) сродкі, якімі карыстаюцца чараўнікі, ведзьмары: тая Вечорковая возная дала ей чары: кость, песокь н гвозде, браное на могнл'Ь (АВК, XVIII, 305, 1629).
    Часннкь гл. чашннкь.
    Часныкь гл. чоснокь.
    Часовннкь 1) капліца: он’ же быль перебегь у часовннку (Скар. ЧЦ, 229); 2) тое, што і часословець: отказуемь... апостоль друку Скорнннна Грнцку Поповнчу; часовннкь н молнтвенннкь (АВК, VI, 243, 1624).
    Часословець часаслоў: А кннгь: Правнла велнкін, Уставь, Соборннкь постный, Соборннкь годовый... Часословець (АЗР, I, 137, 1494).
    Часословчнкь памянш. ад часословець: дьяку моему Андрейцу... копа грошей, да Часословчнкь вь четвертннку (АСД, VI, 14, 1522).
    Частка памянш. 1) ад частьу 1 знач:. зо вснх тых даров... н'ЬкоторКю частк# до WHoa шгніа wфepoвaл^ (Стрыйк., 498); 2) ад часть у 2 знач:. конь его з себе пз горн крУгой зкннй’ль н розволочнл его на часткн (36. 82,4316); 3) ад частьу 4знач:. хорКючы хто шбложне, предсА н'ккоторін члонкн ц4лы н здоровы м'Ьваеть... прн др^гнхь боль терпАчнх5 частках т'Ьла (Мак., 129); 4) ад часть у 8 знач:. волень вжо его мнлость будеть на той частце пляцу будовать (АВК, XX, 5,1548); 5) ад частьу 9знач.: где быхь я... вь тую волоку... або якуюжь кольвекь частьку Зубрнковскую... трудность чнннль, тогды буду повннень заплатнтн (АВК, I, 10, 1585).
    Часточка памянш. 1) ад часть у 1 знач.і rp'fcxoe монх на5меншую часточку есмн поведаль (Пралог, 526); 2) ад часть у 10 знач.: Срока: Креска, часточка н’йіакаіась годнны (Бяр., 155). 0 По часточце паступова.
    Часть -1) частка цэлага: князь велнкнн вынявнш зь запазухн свой кресть, в котором была часть жпвотворяіцого древа, рекль (Мам., 184); 2) састаўны кампанент цэлага; кавалак: гектор... его голову на две частн розтял (Троя, 396—40); 3) пэўная колькасі/ь з сукупнасці асоб: слй’гн злослнвые част люд^... в море выкндалн (36. 107, 866); 4) частка арганізма, пэўны орган: нога... догожаючн др^гнмь частлмь т'Ьла ходнть (Мак., 21); 5) раздзел твора, кпігі: преложнлемь часть іскко г ор^’ю того казаньА на нашь езыкь (Унія, 31); 6) адзінка пры тэрытарыяльным падзеле'. крол... все кролевство соб’к подлеглое на дв'Ь частн розд'Ьлнль (Варл., 3036); 7) колькасць'. злі/чнвшнса з5 нмшнл/ потолгствол/ афетовьш мосоковыл/ наполннлн болш^ю част кранн полночных (Стрыйк., 423); 8) учаспіак пэўнай
    плошчьг. на другом местцы часть поля пасекн на новнне (АВК, XXXVI, 160, 1582); 9) надзел'. нменьіа свон на піать часте* розделнлн н держалн кожды5 свою часть (КВЗС, 466,1533); 10) часавы адрэзак: перыяд: рок на чотыры часты розделнл (Бельск., 7). 0 Частн света асобныя мацерыкі ці абшырныя ўчасткі іх тэрыторыі разам з размешчанымі побач з імі астравамі.
    Часча гл. чаша.
    Чась (чясь) 1) працягласць існавання, якая вымяраецца гадамі, гадзінамі і пад.: Movceil часУ бытностн своей... велнкнх роскошей зажнвал (Мак., 36); 2) пэўны прамежак змен гадзін, дзён, у які iumo-н. адбываецца: той Пнлять быль на онь чясь нгемоном5 (Будны, 1286); 3) момант, спрыяльны для якіх-н. дзеянняў'. сын# мой Але^андре, ^же тоб4 час пріншоль... бнтнсіа за чдачнзнй’ свою (Алекс., 26); 4) пара года: прншое часу весны до землн пора^'Ьн (Біблія, 76); 5) гадзіна: Дашко прнехаль к город^ в ночн. во час (Увар., 99); 6) вызначаны тэрмін: зь езднымн н пешнмн почты... свонхь на чась н местце назначоное... становнль (КПД, 661, 1563); 7) мн. від службыў праваслаўных, калі чытаюцйа псалмы імалітвы: РнмлАне мають Пацеры мальш, а р^скад Пол^ношннца, оутрнА, Часы, ВечернА н павечернА, долгін сЛь (36. вып., 566). 0 Вечнымн часы (на вечные часы) навечна', вь (по) маломь часе (презь малый чась) хутка; вь тые часы (того жь часу, тымн часамн, тымь часомь, тыхь часовь) іпады, у той час; вь одннь чась адначасова; вь чась — своечасова', до часу да вызначанага моманту', за часу (за часовь) у час панавання каго-н.; зь часомь -у будучым, з цягам часу; мокрый чась дажджлівае надвор’е; на чась часова', немалый чась -здаўна, одного часу аднойчы, оть (зь, сь) давныхь часовь (зь давного часу) даўно: оть первшыхь часовь спачатку; по долгомь (немалемь) часе няскора', по жадныхь часехь ніколі; потомные часы будучае', чась одь часу-рэдка.
    Чата (чета) атрад'. калдФн з трома чаты наехалн н побралн велблюды н слугн позабнвалн (Біблія, 79); халден з трема четы наехалн н побралн велблюды (Бельск., 39).
    Чаушь турэцкі пасол: татарннь... хтел му толмачнтн, але чаушь не казаль, поведаючн, же самь разумнть по полску (Еўл., 134).
    Чахеркн йапаны: купнлн чахерекь тры (НЮМ, XII, 112, 1698).
    Чачка тое, што і чачокь: роскошы... чачькою ctfm детннною сегодніа в рі/ках а завьтра в болотЬ (36. 259, 401).
    Чачокь гіацка: блншчачый чачокь... можностн свФтское оуказует (Карп., 96-10).
    Чаша -1) пасудзіна для вадкасці: справншь тежь мнскн н чашы (Хран., 1026); 2) пасудзіна для піцця-. кнрнл... ей чашу воды стюденое подал (36. 752, 86); 3) чаша з піццём, само піццё: какою чашою кто друга напоеваеть, такую н сам нспіеть (АЗР, IV, 495, 1615); 4) адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў: увезлн... пшона полчетверткн, маку чашу (АВК, XVIII, 398, 1660); 5) панцыр: Желвь... черепаха, чаша черепашаіа (Бяр., 42); 6) перан. лёс, доля: возму чашу збавеніа н буд^ взыватн нменн гднего (Пс. XVII, 1286). 0 Пнтн горкую (смертелную) чашу — зведваць пакуты.
    Чашка 1) памянш. ад чашаў 2 знач.: ннчого не мел. рогож^ н wdHS’ чам/ку до nnzwta воды (36. 752, 786); 2) надкаленная косць: так часто на коленн ^пада.? же чашкн его іако S’ велблюда твсрды былн (36. 255, 155-1556); 3) цемя: Голго^а... калваріа, чагака головы (Бяр., 264); 4) упрыгожанне ў выглядзе чашы: оучннншь тежь н чашкн, н два ланцйпкн з начнстшогю золота (Хран., 105-1056).
    Чашннкь (часннкь) чашнік: жаловаль велнкому князю... на князя Слуцкого чашннкь его (КЗ, 691, 1498); Яновнчь з Репьнншекь з часннкамн свонмн (ПВЛ, 377, 1565).
    Чашннцство (часннцство, чашннтство) пасада чашніка'. Грндн Тнмофеву часнлцьство на 2 годы (КЗ, 324, 1490); господарь нашь... чашннтьство рачнль... датн якомусь
    Ясеньскому (КПД, 27, 1538); тое чашннцство рачнль зь ласкн своее датн прнроженьцу Велнкого князства Лнтовьского (там жа, 27-28).
    Чаіца (часча) гушчар: продал... ннвы н сеножатн н часчн (КЗ, 7, 1492); даль есьмн... мой отчызный дворь н м'Ьсто Хвораіцу... зь чаіцы, н зь млыны (АЮЗР, I, 40, 1509).