• Газеты, часопісы і г.д.
  • Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 2

    Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 2


    Выдавец: Беларуская навука
    Памер: 515с.
    Мінск 2013
    220.92 МБ
    Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 1
    Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі. У 2т. Том 1
    Чаянне (чаанне) чаканне: он5 же посылаемь есгь... будеть чаіанне народомь (Скар. КБ, 906); о гр'Ьсех’ не обр'Ьтаетсл жер'тва, но страшно некое чаанне суда (Будны, 230).
    Чванець невялікая пасудзіна: mobhw бгь нзранлскіш, м#кн тоег/ з сосуда whofo не перебереш, н чване// юлею не юскй’д’Ьеот (Жыц. св., 16).
    Чвартэкь тое, што і четвергь: потомь погребь тела пана Першкова отправленый быль 4 дня вересня, также вэ чвартэк (Еўл., 54).
    Чверта адзінка вымярэння вадкасці'. Васюку клнкуну далн... на чверту горелкн асм. г л шелегь (ІІЮМ, I, 51, 1679).
    Чвертка 1) памянш. ад чверть у 1 знач:. свечь до олтара восковыхь малеваныхь семь, важылн фунты два н чвертка (І4ЮМ, XIII, 79, 1699); 2) памянш. ад чвертьу 2 знач.: гороху бочокь две а семеня нльняного чвертка (АСД, I, 180, 1590); 3) грашовая адзінка: заплатшш кождый полштучокь по таляровь твардыхь деветь н чвертку шырокую (НЮМ, VIII,60, 1691).
    Чвертнлкь (чвернмкь) адзінка вымярэння сыпкіхрэчываў: овьса для коней мескнхь купнлн чвернлкь (ЙЮМ, I, 44, 1679); купнлн... овьса чвертннкь (там жа, 59, 1679).
    Чвертное разнавіднасць грайювай узнагароды. клнкуну Васку чвертного далн золотыхь пять (ЙЮМ, II, 17, 1683).
    Чвертня тое, што і чверть у 2 знач.: Сп^дь: МФра, корец, чвертнл (Бяр., 154).
    Чвертованье чвартаванне: розснпаніа, чвертованіа, косте5 ламаніа, члонков ^тннангд... неха5 прірдй’т на мене (36. 82, 2636).
    Чверточка памянш. ад чвертка ў 2 знач:. пороху Мнхалце пляцовому, што валу пплнуеть, чверточка одна (НЮМ, V, 33, 1688).
    Чверть (чверць) -1) чацвёртая частка чаго-н:. іако чвер'тн іаблока зернатого таковы cSV' іагоды твоа (Скар. ПП, 6); 2) адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў'. овьса для коней чверць (НЮМ, I, 70, 1679); 3) мера зямлі, роўная 40 сажням у даўжыню і 30 у шырыню: лежнть тая чверть шнура прн грунте боярнна (АВК, XXIV, 364, 1577); 4) чацвёртая частка тэрміну: везенемь S’ вежн, на за.чку чверть року... карам будет (Ст. 1588, 11); 5) палавіна задняй часткі тушы'. кугшлн чверть целяцнны (НЮМ, I, 48, 1679); 6) мера даўжыні: польшорлата черьленого шсмь локоть без чвертн (КВС, 4546, 1552).
    Чвнченье гл. цвнченье.
    Чвырень шворан'. купнлн стрычковь осмеры, чвырневь парь трн (І4ЮМ, III, 133, 1685).
    Чеботь гл. чоботь.
    Чеглей (чеглнгь) парода ястраба: хто бы кому вкрал... ястреба велнкого чеглея або ястребчнка малого (Ст. 1529, 97); хто бы кому вкрал сокола кречета балобана, (Дстреба велнког, чеглнга або іастребчнка малог (Ст. 1529-Ф, 152).
    Чекань від старадаўняй зброі'. ^дарнл ^Эног з ннх чеканол/ (Стрыйк., 588).
    Чеканье чаканне: Трьпенне: Терплнвостп, трвалост, чекане (Бяр., 170).
    Челедзь гл. челядь.
    Челесннкь уваходная выемкаў печы: за уставлене челесннка нового... ганчару далн асмак. десять (НЮМ, I, 229, 1682).
    Челнь гл. чолнь.
    Чело гл. чоло.
    Челобнтье гл. чолобнтье.
    Человеколюбепь чалавекалюбец: гсдь наг« пс іако члвколюбець з людмн пребываетм, н такь мнле се з ннмн товарншыю (36. 82, 158).
    Человеколюбне (человеколюбье) чалавекалюбствсг. в'Ьчно вь црств'к нбсномь боудемь. млстью н члвколюбьемь гса нашего нссь хса (Чэцця, 1396); абьісмо са вск ласкою н члвколюбнемь Гда нашего йс Хл оудостонлн (Каліст, I, 28).
    Человеконенавнстнлкь чалавеканенавіснік: спадшн бов'Ьмь 3s высокостн своен дша трафнла на кролев’ство чдвконенавнст’ннка (Мак., 366).
    Человекоубнйство — чалавеказабоііства: смертелный, который есть протнвный прыказаню Бжом^, іако напрыклад5, члко^бінство, прелюбод'Ьжніе (Навука, 51).
    Человекоугодннкь — ліслівеі/: Бгь, мовнт, розсыпаль костн челов'ккы78’годннкюмь (Каліст, II, 325).
    Человекь (чоловекь) 1) чалавек: чоловек оумнрал за грех адамовь (Чэцця, 161); 2) залежная асоба, слуга: естлн бы хто вывел або выкрал чнего человека албо челяднна (Ст. 1529, 95); 3) мужчына; муж: есьлн такаА прнчнна есьть человеку 3s ж’кною, лепей есьть не женнтьсе (Цяп., 26). 0 Человекь божнй праведнік', чоловекь валчучнй (збройный, рыцерскнй) воін', человекь вольный (похожнй) селянін, які меў права пры вызначаныхумовах пакінуць зямлю ўладальніка і перайсці на ішйае месца; человекь господарскші (боярскнй, князьскнй, королевскнй, панскнй) асоба, якая знаходзілася ў залежнасці ў прадстаўнікоў пануючага класа; человекь данный даннік', чоловекь дедннный (отчмзный) залежная асоба, валоданне якой перадавалася па спадчыне', человекь добрый (годный, доброго жнвота, зацный, святоблнвого жнвота) асоба станоўчага характару, паводзін, якая карысталася павагай', человекь домовый — хатні слуга', человекь есачный залежная асоба, якая плацілаясак; чоловекь закупный тое, што і закупь у 3 знач.; человекь непохожнй селянін, які знаходзіўся ў поўнай залежнасці адуладальніка і не меў права пакідаць зямлю, якую апрацоўваў', человекь посполнтый (простой) асоба, якая не належала да прывілеяванага класа; человекь прнхожнй селянін, які асеў на зямліўладальніка і меў права пры пэўныхумовах пакінуць яе; человекь путный — тое, што і путннкь у 2 знач.; чоловекь сельскнй селянін', человекь служебный селянін, асноўнай павіннасцю якога было несці ваенную службу, человекь светскнй (свецкнй) міранін', чоловекь тяглый селянін, асноўнай павіннасцю якога была цяглавая службсг, человекь шляхетный асоба, якая належала да прывілеяванага саслоўя; человекь хрестнянскпй хрысціянін.
    Человеченство (чоловеченство) тое, што і человечество ў 1 знач:. бог оу чоловченств'Ь своемь wbhbhcthocth днвы н чоуды постнл н шбыасннл (Валх., 696); гсдь богь... прннжль челов’кчен'ство wm пречнстое Богороднцн (Скар. ПС, 16).
    Человечество 1) чалавечы воблік: Скажн жь мн дла чого такь высока особа самь сынь божін прінАль челов'Ьчество (Будны, 126); 2) зб. чалавецтва: маеть оумртн на тсш древе. а многомоу чдвчству помоіцн з ноуже которыяс боудеть в него вернтн (Сівіла, 3).
    Челомбнтне гл. чолобнтье.
    Челонокь параграф; правіла: да велсды wm црквн рнмской в челонцехь в'кры wwcTynHnn какь ннжей w тол/ мало оуслышнте (Валхв., 766).
    Челюсть 1) сківіца: вдарнль дей пана Светошнна слугу по челюстн (КСД, 1332, 1519); 2) шчака: БТочом# та bs челюсть, настав н дроі/гоую (Каліст, II, 1086-109); Ланнта: Ллце, челюст, полнчок (Бяр., 69).
    Челядннь (челедень, челедннь) чалядзін: Калесннковнчу 20 бочокь ржн... а челедннь ему в него жь (КЗ, 297, 1488); мель мн за тьш пенезн датн двор сво5 н челіадііна (КВЗС, 1316, 1539); продалн есмо челедена жонку нашую властьную невольную прыведенку жоны моее (АВК, XXXII, 308-309, 1596). 0 Челядннь дворный дваровы чалавек;
    челядннь домовый слугаў панскім доме', челядннь невольный эканамічна і юрыдычна залежны чалавек.
    Челядка (чолядка) памянш. ад челядь: дафань н авнронь вышедшн стоіалн перед двермн наметов свонхь, з жонамн, н з д’Ьтмн н зо всею челіадкою своею (Біблія, 194); которымь постреломь мало мене самого н чолядкн моее не трафнло (АСД, I, 274, 1633). 0 Челядка домовая хатпняя прыслуга; челядка монастырская чэлядзь, залежная ад царквы; челядка панская чэлядзь, залежная ад феадалаў.
    Челяднякь (челедннкь) 1) тое, што і челядннь: станнславь шдного челіадннка вернуль (КВС, 4886, 1552); оповедал лнсть... вечыстое продажы своее запнс челедннка своего (АВК, XXXII, 198, 1596); 2) чаляднік: майстру зь челядннкомь, зол. семь (ІІЮМ, I, 166, 1681). 0 Челядннкь дворный тое, што і челядянь дворный; челядннкь домовый тое, што і челядянь домовый; челядннкь невольный тое, што і челядннь невольный.
    Челядняца чалядзінксг. з ыменя дей моего... челядннца дей моя, на нмя Олена Самопятая, прочь утекьла (АВК, XXXVI, 244, 1582). 0 Челядннца дворная падданая, якая працавала ў гаспадарцы феадала.
    Челядня чалядня: подле того дому челядня, которая вже впалая (АВК, XXI, 186,1557).
    Челядь (челедзь, челедь, челюдь, челядзь, чэледь, чэлядь) чэлядзь: чэледь быдло мають прп нменю зостатн (Ст. 1566, 70); волно тэж кождому жоне свое5 шдішсатн... рэчн кро.м зброн стада н чэліадн (там жа); на выішсе доводу... о челедзь... не напнсано (АВК, XXXVI, 142, 1582); еслн бы са тяа челАдь... S' тое жь протнвное стороны цдсазала а тоть чніа челедь хотель бы ее S’ себе метн, тогды пенезн тые маеть вернутн (Ст. 1588, 502); старшн5... казал челюдн свое5 чуЭдатн мене до шляца Шнцнка (Дыяр., 162); для челядзн квасу цеберь (ЙЮМ, I, 67, 1679). 0 Челядь дворная залежныя людзі, якія працавалі ў гаспадарцы феадала', челядь домовая хатняя прыслуга, челядь закупная залежныя людзі, узятыя на службу, каб адрабляць пазыку; челядь невольная найбольш бяспраўная катэгорыя сельскага насельніцтва.
    Чемара гл. чамара.
    Чемернца чамярыца: wnata вода была велмн горка Ійко чемернца (Алекс., 266-27).
    Чемлеть гл. чамлеть.
    Чентакорь гл. чынтакорь.
    Чепець (чопець) чапец: iS^H-^b... взложнла чепець на главу свою (Скар. КЮ, 16-166); дал я за дочку прнданог... скатерть, чопец шолковый (АВК, XXXIX, 554, 1579).
    Чепка тое, што і чепокь: чепку кугшлн до замыканя померннцы (ІІЮМ, III, 122, 1685).
    Чепокь (чепекь)-ланцужок: брамокь дв'Ь перловыхь... чепковь золотыхь два (АВК, VI, 119, 1625); купнлн... чепекь до замыканя вороть (НЮМ, III, 97, 1685).
    Чепракга металічная спражка для пояса: доломань адамашковый, лазуровый, с потребамн, з кгузнкамн злотнстымн н чепракгн злотнстые (НЮМ, XXVI, 125, 1641).
    Чепь ланцуг: чепы два купнлн до ратушныхь вороть (ЙІОМ, III, 117, 1685).
    Черасло гл. чересло.
    Червець1 кінавар'. Червл'Ьнь, червень: Червець, чырв'Ьн5 (Бяр., 202).
    Червець (чнрвець)2 — чэрвень'. es прнвнле5 выдано шостого дніа чнрвца (Еўл., 7); дФіалосіа то л’Ьте мсца червца (Бельск., 3016).
    Червленнца тканіна барвовага колеру: набравшл... кармазнн^ двакроть фарбованогш, no cnoBeHCKS’ червленнца: абы з Torw оучнннлн нараменннкь (Хран., 105).
    Червь чарвяк'. т’кло свое червел/ на покармь S’bbi мнтЬ йдадаваю (36. 107, 111).
    Червякь тое, што і червь: S’na.7 че/>вАкь wm стегна стго (36. 82, 5).
    Червячокь (червечокь) памянш. ад червякь: гть... в'Ьдае/п w HaMH^mo5 MS'paiune червіачку которого шко человеческое ледво впдетн может (36. 261, 276); шднн з вас могль бы мене іако шдного червечка полкну/w (36. 82, 3256).
    Черга (черка) чарга'. на властную потребу безь черкл л \гкркл свешеннлку позволяемо жнта бочку л пшеннцы (АВК, II, 2, 1431); завьжды черьгою два альбо трл возьные прл сі/де кгродьскомь мешкатп буд^ть повлньнн (Ст. 1588, 134).