Памяць пра легенды
Кастусь Тарасаў
Выдавец: Полымя
Памер: 263с.
Мінск 1990
Прызначэнне і роля некаторых язычніцкіх багоў шмат у чым застаюцца цьмянымі. Напрыклад, паўтараста гадоў быў загадкай бог, названы ў Лаўрэнцьеўскім летапісе Сымарглам. У шэрагу павучанняў супраць язычніцтва ягонае імя нават пісалася раздельна: «Сым і Рьгл» ці «Сым і Ерьгл». Багата прыкладвалася намаганняў, каб прасякнуць у таямніцу гэтых, пакрытых змрокам невядомасці імёнаў, шмат прыдумоўвалася вытанчаных гіпотэзаў аб іх прызначэнні. I ўсе — памылковыя. Толькі ў трыццатых гадах нашага стагоддзя з’явілася праца, якая зняла з Сымаргла покрыва тайны. Аказалася, што назва Сымаргл — славянская калька з іранскага Сэнмурв (Сымургл). Уяўляўся гэты бог у выглядзе крылатай сабакі ці барса, a
функцыяй сваёй ён меў вартаванне свяшчэннага прадрэва, ад якога пайшлі ўсе расліны, ахову Дабра і Жыцця. Пазней Сымаргл стаў і ахавальнікам скарбаў.
Загадкавай здавалася і ўпамянутая ў летапісах услед за Сымарглам багіня Мокаш. Чаму Уладзімір увёў яе ў Пантэон, якія плямёны пакланяліся Мокашы, што яна ўвасабляла — не зусім ясна. На рускай поўначы праглядваецца сувязь Мокашы зпрадзеннем, ільнаводствам. Як сведчыць тутэйшае паданне, гэта багіня — невідзімка, голас яе можна пачуць у гудзенні верацяна. Лічыцца, што Мокаш з распаўсюджаннем хрысціянства саступіла сваё месца Параскеве-Пятніцы, якой прысвячалі першы сноп ільну, тканыя ручнікі.
У чэхаў Мокаш лічылася бажаством дажджу, вады, навальніцы. У такім шырокім разуменні яна бліжэй да старажытнага бажаства, якое сімвалізуе пладаносны жаночы пачатак. Цесная сувязь Мокашы з вадой бачная і ў мове па мноству аднакарэнных слоў.
Мізэрнасць звестак аб некаторых бажаствах нашай язычніцкай старажытнасці, пераход іх у паэтычныя вобразы народнай песеннай паэзіі не даюць сур’ёзным даследчыкам падставы гаварыць пра іх «рэальнае» існаванне з цвёрдай упэўненасцю. Напрыклад, Ладу (вядомую больш па песеннаму прыпеву «Ой, Лада! Лада!>) некаторыя даследчыкі лічылі выдумкай тых, хто бачыў за гэтым імем багіню любові і згоды і дапускаў, што яна нарадзіла боскую пару — Лель і Палель, якая апякуе закаханых. Але ёсць думка, што Лада і Ладо — імёны нябеснай пары — Сонца і Месяца. Раней з Месяцам звязвалася бажаство мужчынскага роду, таму думка пра мужа і жонку небажыхароў зусім праўдападобныя. У беларусаў агульнаславянскаму бажаству Ладзе адпавядаў ці дапаўняў яго з абмежаванай функцыяй перадвясельнага бажка кахання і весялосці Любмел ці Любіч, Любчык.
Такі ж недавер, і больш таго, адмаўленне выклікаў бог Пераплут.
Ён са сваім ва ўсе эпохі «сучасным» імем здаваўся прамой містыфікацыяй: тут калі ласка і «плут» і яшчэ прыстаўка «пера», якая азначае лішак схільнасцей і жаданняў да справы, множнасць гэтых спраў. Аказалася, аднак, што быў такі бог, менавіта Пераплут — бог балявання, п’янай бяседы, гульняў, песняў, штукарства.
У сферу паэтычнай вобразнасці перайшлі не вельмі даўно і так званыя дэманы — антрапаморфныя духі лесу, вады, балота, поля, хаты, хвароб, бедстваў і г. д. У адрозненне ад багоў духі моцна захоўваліся ў вусным (сямейным) паданні. Два пачаткі свету, дуалізм яго, усвядомлены ў парах — Святло і Цемра, Поўдзень і Поўнач, Жыццё і Смерць, Дабро і Зло,— адлюстраваліся і ў размежаванні духаў на добрых і злых, на прыхільных да чалавека і непрыязных да яго.
Добрым духам — русалкам, звязаным са стыхіяй вады і з расліннасцю, прысвячаліся вясёлыя святы, наогул увесь чэрвень праходзіў, можна мовіць, пад іх знакам. Добрымі духамі былі ражаніцы, якія ўвасаблялі жаночы пладаносны пачатак і апякалі роды. Да добрых належаў і Жыцень (інакш — Ббгач, Спарыш, Рай) — дух урадлівасці, які адорваў за клопат пра поле. He злымі ўяўляліся духі дома, лесу, лугоў. Дамавік генетычна паходзіў ад старадаўняга радавога бога Рода, Шчура (Прашчура). Ён бачыўся маленькім дзедам, што ахоўвае хату і маёмасць, сочыць за дабрабытам сям’і, усё пра кожнага ведае. Дамавік — абавязковы ўдзельнік усіх хатніх падзей і святаў, на якія, адпаведна абраду, запрашаўся. Гаспадар лесу — лесавік — уяўляўся істотай вялікага росту і сілы. Буралом у лесе — ягоная праца. Ён — жартаўнік і штукар — пужае людзей рогатам, прымушае блукаць. Лесавіка задобрывалі пачастункамі, якія пакідалі на лясных ростанях.
Злыя духі — нёжыць — мелі сваю іерархію; сярод іх былі стварэнні асаблівай сілы і ўніверсальных здоль насцей да ліха — крывасмокі, што
ўвасаблялі самае старажытнае разуменне злога пачатку, чорт, ведзьмы, злыдні. Але існавалі і злыя духі абмежаванага дзеяння: Трасца (Хунда) наводзіла ліхаманку, начніцы даймалі дзяцей хваробамі, Мара дапякала чалавеку страшнымі снамі. Паводле старых вераванняў, разгул ведзьмаў, ваўкалакаў прыпадаў на Купальскую ноч, тады ж аддавалася штукарскаму свайму занятку і ўся нёжыць — вадзянікі, лесавікі, дамавікі, палявікі. У Заходняй Еўропе верылі, што ведзьмы спраўлялі свой шабаш на Вальпургіеву ноч (ноч на 1 мая). Гэты час лічыўся найлепшым для выгнання вядзьмарак і наогул чарадзейных сіл. Другі перыяд вядзьмарскага разгулу прыходзіўся на калядныя тыдні — з 25 снежня па 7 студзеня. Тады ж была і самая зручная пара для гадання пра лёс.
Хрысціянства вырасла на язычніц кіх рэлігіях, увабрала ў сябе распрацаваныя імі ідэі, трасфармавала іхнія абраднасці. Магію, асабліва астралагічны яе раздзел, глыбока засвоілі халдзеі. Назіранні за начным небасхілам, культ свяцілаў, узаемасувязь чалавечых лёсаў і ўчынкаў з сістэмамі зоркавага свету ад халдзеяў перайшлі да сірыйцаў, а потым да грэкаў, рымлян і арабаў і ў спрошчаным выглядзе да славян. Магія спрадвечна падзялялася адпаведна двум пачаткам — светламу і цёмнаму. У старажытнапярсідскім светапоглядзе гэтыя два пачаткі персаніфікаваліся: існавалі дух святла — Армузда і дух цемры — Арымана. Адсюль і пайшлі белая (звернутая да добрых духаў) і чорная (да злых) магіі. Хрысціянства выпрацавала не проста адмоўныя, а варожыя адносіны да чорных магаў, чарнакніжнікаў, і ў вы ніку — да кніжнікаў. Гэтыя адносіны старанна прывіваліся народу, і калі царкве патрабавалася, яна нацкоўвала натоўп на нежаданых ёй людзей: большай часткай гэта былі вучоныя, інакш кажучы, кніжнікі. У чарнакніжжы, напрыклад, абвінавачваліся Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец, заснавальнікі друкарні ў Ма скве; друкарню разграміў і спаліў
невуцкі натоўп, які разумеў друкаваную кнігу як «сатанінскую» выдумку.
Існавала ва ўсходнеславянскім язычніцтве і містыка лічбаў, праўда, даволі абмежаваная. Сакральнае значэнне мела лічба 4, якая абазначала чатыры бакі свету, яго сэнсавыя амонімныя пары: Усход — Захад, Поўнач — Поўдзень, ці інакш: Узыход — Захад сонца, Царства холаду і смерці — Рай (Вырай). Лічба 4 паказвала і бакі поля, і рухі, неабходныя для яго апрацоўкі: прамы і зваротны рух плугам, папярочныя хады бараной. Лічба 7 акрэслівала чвэрць месяца, а таксама колькасць зорак у самым вялікім сузор’і — Вазку (Вялікай Мядзведзіцы). Сакральны сэнс надаваўся і лічбе 9 — ліку месяцаў жыцця чалавека ў лоне мацеры. Колькасць месяцаў, што жарабя зна ходзіцца ў чэраве кабылы, адбілася на шанаванні лічбы 12. Тое адчуванне нашых продкаў назаўсёды замацавалася ў каляндары. Глыбокія распрацоўкі ў матэматычнай містыцы зрабілі піфагарыйцы, але гэта зноў жа эпоха язычніцтва: ад Піфагора да Хрыста пяцьсот гадоў.
Язычніцтва засвоіла слова, стварыла стойкія формулы моўнага рытуалу. Сакральнае выказванне не з’яўлялася ўдзелам выбраных, яно належала народу. Кожны галава сям’і валодаў такімі канонамі; практычна ён быў самастойны ў цырыманіяльным дзеянні і ўносіў асабісты момант у трактоўку рэлігійнага веравання. Інакш кажучы, у нашых продкаў складваліся суб’ектыўныя адносіны з бажаствамі, што надало пэўны містычны змест духоўнаму жыццю і народнаму характару наогул. Духоўнага рацыяналізму нашы продкі не ведалі.
На слове (мове) маецца неабходнасць спыніцца. Слова належала да таго невялікага шэрагу з’яў, якія адвечна, з самага пачатку існавання чалавека, прызнаваліся асаблівымі, недаступнымі разуменню, надзеленымі «незямной» сілай, дзіўнымі. Недарэмна Дзіў, Дый, быў галоўным бажаством у славянскай язычніцкай суполцы багоў. Слова, па ўяўленнях нашых продкаў, мела вялікую сілу,
ніколькі не меншую, калі не большую, чым іншыя «дзіўныя» з’явы: вада (кроў), агонь, зямля, дрэва, камень, татэмныя звяры — змяя, тур. Слова дзейнічала і на адлегласці, і жыло ў часе. Замова як выказванне сілы духу здымала ці наводзіла хваробу; слова вешчуна, ведзьмара, чарадзея адкрывала прышласць, магло прынесці бяду ці пазбавіць ад яе. Слова было абавязковай умовай сувязі с бажаством, той таямнічай сілай, без удзелу якой не здзяйсняўся ніводзін абрад. Менавіта таму так моцна абавязвала клятва, а клятвапарушэнне расцэньвалася як адзін з найцяжэйшых праступкаў. Чалавек, абяцаючы нешта зрабіць ці чагосьці не рабіць, прыбаўляў: «Клянуся!» і стараўся выка наць абяцанне, якіх бы выдаткаў гэта яму не каштавала. Уяўленне пра гонар, што і ў сённяшнім грамадстве дапасоўваюць да вернасці слову, з’яўляецца адбіткам богабоязі нашых продкаў.
Клятва звычайна суправаджалася дадатковымі дзеяннямі, што гарантавала яе выкананне, часцей змацоўвалася крывёй. Напрыклад, у 1351 годзе брэсцкі князь Кейстут, саўладальнік Вялікага княства Літоўскага, пад час вайны з венграмі трапіў у акружэнне і быў вымушаны весці з праціўнікам перагаворы. Кароль Людовік Венгерскі прапанаваў яму каранаванне каралеўскай каронай і дапамогу супраць крыжакоў; узамен жа ад Кейстута патрабавалася замірыцца з Венгрыяй і Польшчай, не адваёўваць захопленыя імі землі. Кейстут, падпарадкоўваючыся цяжкім абставінам, згадзіўся. Ен быў язычнікам, і для сцвярджэння згоднага слова яго вымусілі выканаць адпаведны абрад. Вось як пра гэта сведчаць відавочцы. На вачах усяго венгерскага войска перад шатром Людовіка ўкапалі два слупы, да якіх прывязалі рудога вала. Кейстут падышоў да яго і паласануў нажом па шыі. Хлынула кроў; князь і яго блізкае акружэнне мазалі гэтай крывёй рукі і твар. Потым валу адсеклі галаву; Кейстут і ягоныя людзі тройчы прайшлі па лужыне крыві паміж галавой і тулавам.
што абазначала: няхай вы будзеце так па нашай крыві хадзіць, калі мы парушым сваю клятву. Супакоеныя венгры аслабілі пільнасць, і, скарыстаўшыся гэтым, палкі Кейстута ў тую ж ночь зняліся і пайшлі, забыў шыся на прысягу.
КНІГІ ОНЛАЙН
