Памяць пра легенды
Кастусь Тарасаў
Выдавец: Полымя
Памер: 263с.
Мінск 1990
старажытны, ён узнік, пэўна, яшчэ ў палеаліт — 30—35 тысяч гадоў назад. Ваўкалак прысутнічае ў беларускіх вераваннях і казках. Стаць ім няцяжка: варта ўваткнуць у пень лязам дагары нож і перакуліцца над ім.
Калядаванне мела распрацаваную абраднасць, і не дарэмна, відаць, сцвярджаюць некаторыя даследчыкі, што раней яно лічылася формай чарадзейства. Калядоўнікамі ў старажьп насці былі вяшчуны; гэтым тлумачыцца і прысутнасць у абрадзе «казла». Згодна з вераваннямі і абрадамі, «казёл», «каза» паміралі і адраджаліся, што ў язычніцкім разуменні адпавядала смерці бажаства сонца і яго аднаўленню, наогул аднаўленню жывародзячай сілы. Казёл, каза ў гэтым рытуале выступалі духам ураджаю, жыта, уваскрэсенне яго абяцала ўраджай у новым сонечным годзе. У беларускіх калядках так і пяецца:
Дзе казёл ходзіць, Там жыта родзіць. Дзе казёл хвастом, Там жыта кустом. Дзе казёл нагою, Там жыта капою. Дзе казёл рагамі, Там жыта стагамі.
Ці:
Дзе каза рогам, Там жыта стогам. Дзе каза не ходзіць, Там жыта не родзіць.
Казёл прысутнічае і ў абраднасці дажынак, калі з апошняга пука каласоў «завівалі бараду» духу жыта Жыценю — казлападобнай істоце: некалькі каласоў перавязвалі чырвонай стужкай, побач клалі хлеб-соль, пелі жніўныя песні.
Гуканне добрых духаў складала сутнасць большасці язычніцкіх святкаванняў; асаблівае месца сярод іх займаў вялікдзень — вясенняе свята, прысвечанае сонцу, ажыванню прыродві пасля смерці — зімовага сну. Хрысціянства перакрыла яго пасхай, але на Беларусі ў адрозненне ад ін шых славянскіх народаў захаваліся старажытныя абрады, што называюцца валачобнымі. Валачобнікі апраналіся пад *багоў>, хадзілі па дварах,
пяючы святочныя, рытуальныя песні. Дарункі, якімі гаспадары адплочвалі іх дружыне, у старажытнасці лічыліся, мусіць, ахвяраю, якую ўручалі валачобнікам — вешчунам, што здзяйснялі сувязь з багамі. Якому бажаству пакланяліся на вялікдзень — невядома. Хоць гэта і было свята сонца, але вялікае свяціла з’яўлялася пад рознымі імёнамі, якія адлюстроўвалі яго разнастайныя функцыі ці магчымасці ў розную пару года: узімку — Каляда, на пачатку лета — Ярыла, на летні сонцаварот — Купала. Культ сонца — самы стара жытны, ён — прыналежнасць усіх рэлігій, нават самых прымітыўных. Сімвалічным відарысам сонца былі круг, крыж, круг з кропкай, круг з крыжам, круг с шасцю спіцамі (так званае «кола Юпіцера»), кола. Невыпадкова ў беларускіх вёсках, запрашаючы на жыхарства каля хаты бусла — святую птушку, на дрэва, вызначанае пад гняздо, устанаўлівалі кола. Яно, як і грамавы знак, абяцала сядзібе ўдачу і ахову ад Пяруна.
Шмат чаго згубілася пад хрысціянскімі напластаваннямі, імёны Сварога і Дажбога выветрыліся з народнай памяці, а Каляда, Купала і некаторыя іншыя засталіся. Гэта тлумачыц ца тым, што засталіся ў памяці, у па данні, у спрошчаным абрадзе тыя багі і духі, якія былі мацней звязаны з практычнымі клопатамі насельніцтва, што жыло ад зямлі. Багі ж вышэйшай ступені, неабходныя раней для тлумачэння светабудовы, адышлі пад націскам ваяўнічага хрысціянства і забыліся.
Для захавання і шырокага ўжытку імёнаў вышэйшых багоў патрабавалася спецыяльнае саслоўе, рэлігійная эліта, прызначаная працягваць культурную традыцыю. Са знішчэннем гэтага саслоўя зніклі і набытыя ім веды, створаная карціна свету, яго генезісу. Засталося толькі тое, што было набыткам кожнага і датычылася непасрэднага боку жыцця. У беларусаў, як і ў іншых усходнеславянскіх народаў, за выкананнем большасці абрадаў сачыў старэйшы ў сям’і, ён з’яўляўся, калі можна так выказацца,
вешчуном, і спецыяльны храм ці капішча не патрабаваліся. Такім храмам станавіўся свой дом, сваё поле, крыніца, якая паіла сям’ю, бліжэйшы лес, рака. Сумесь язычніцкай даўніны і хрысціянскіх новаўводзін цалкам задавольвала сціплыя сакральныя патрэбы вясковага жыхара.
Хрысціянства давала скразную і ясную карціну стварэння свету, якую няцяжка было зразумець і прыняць сярэдняму, непатрабавальнаму, прастадушнаму язычніку. Але сёе-тое, што супярэчыла яго здароваму сэнсу, вопыту адносін у грамадстве, народ у большасці сваёй не прыняў. Так, не ўсталявалася ў народнай свядомасці ідэя аб тым, што жыццё кожнага асобнага чалавека даруецца богам, што бог сочыць за кожным сваім стварэннем, а дараванне жыцц;., быцця на гэтым свеце патрабуе шчырай падзякі. Жыццё чалавека разуме. ася як сама стойнае і аддзеленае ад задумы бажаства. Багоў трэба было задобрываць, каб не рабілі шкоды, і аддзячваць, калі не нашкодзілі ці дапамаглі, але ў дакладна акрэсленыя дні. У іншы ж час гэтыя багі быццам не існавалі, ранішнія і вячэрнія малітвы для іх проста не мелі сэнсу. Адносіны да жыцця «Як будзе — так будзе!» з народнага характару не вытравіліся. Аднак новая карціна светастварэння перамагла неабходнасць у язычніцкіх багах-прабацьках.
Невядомая язычніцтву ідэя замагільнай аддзякі, будучага ўваскрэсення засланіла язычніцкіх багоў замагільнага свету і смерці. Язычніцкі вобраз трызны, памінак захаваўся, але «выканаўцы» смерці, пераемнікі душ, гаспадары замагільнага свету былі выкінуты з падання ці змяніліся ў сімволіцы. Немалую ролю тут адыграў хрысціянскі абрад пахавання — у дамавіне, у зямлю. Да хрышчэння ў нашых продкаў практыкавалася галоўным чынам крэмацыя; пахаванне мёртвых у зямлю — скіфскага паходжання, і чым далей на Поўнач, тым сустракалася радзей. Новы абрад вымушана захаваў з ранейшага галашэнні і памінкі, гэта значыць тое, ад
чаго адмовіцца народ не мог. Але язычніцкія багі адышлі ў мінулае. Так, той групай жыхарства Беларусі, што паліла нябожчыкаў, забыўся Зніч — бог пахавальнага агню. Некаторыя даследчыкі выказвалі думку, быццам бога з імем Зніч не было, што гэта паэтычная выдумка. Існаванне ж яго пацвярджаецца лексічна: у беларускай мове ёсць дзеяслоў — знікаць; знічамі называюцца памінальныя свечкі на магілах, гэта значыць, магільны агеньчык; зорка, якая падае, мае найменне знічка. У нашага народа зберагаецца вераванне, што зоркі на небе — знакі жывых душ: дзіця нараджаецца, і бог (Род? Сварог?) запальвае зорку; чалавек памірае, і бог яго зорку гасіць, яна згарае; знічка нясецца па небе ў адвечны змрок — чыясьці душа адышла. Зніч загасіў агонь жыцця.
Старадаўні звычай запальваць на могілках агні не пакідае месца сумнівам у існаванні язычніцкага бажаства, якое вяршэнствавала канкрэтна над пахавальным агнём. Магчыма, ён аддзяліўся ад галоўнага бога агню, якому раней ахвяравалі. Прынясенне ахвяры праз вогнішча, спаленне, мела старадаўнія карані і ўмацавалася ў сістэме мыслення. Сувязь агню і ахвяры з небам, станоўчыя адносіны нябёсаў, вышэйшых багоў да ахвярнага вогнішча прысутнічалі ў свядомасці чалавека нават у XVIII стагоддзі. Напрыклад, спаленне вядзьмарак у сярэднявечча знаходзілася ў яўнай сувязі са старажытнымі поглядамі на богаўгоднасць такой ах вяры, калі дзеля ласкі божай аддаецца агню вораг. Гэта было не проста пакаранне смерцю, тут прысутнічаў рэлігійны момант: чалавечай ахвярай імкнуліся схіліць да сябе вярхоўнае бажаство, давесці яму сваю стараннасць, заручыцца міласцю і заступніцтвам. Ахвяра праз агонь практыкавалася па ўсёй Еўропе. Разбойнікам адсякалі галовы, іх тапілі, вешалі, клалі на кола; да спалення асуджалі толькі ератыкоў, іншаверцаў, богаадступнікаў. У агні загінуў пратапоп Авакум. Такую ж кару прызначыў сейм Рэчы Паспалітай мысліцелю і
атэісту Казіміру Лышчынскаму ў 1689 годзе. У Пецярбургу адно з апошніх афіцыйных спаленняў адбылося ў 1714 годзе. Пахавальны агонь, зразумела, меў іншы характар, чым ахвярны, і тут выконваў сваю справу бог «спецыялізаваны» — у нашым рэгіёне ім быў Зніч.
Пахаванне ў беларусаў называлася хаўтуры і мела складаную абраднасць, якая адлюстроўвала позіркі на жыццё душы. Нашыя продкі былі ўпэўнены, што пасля смерці цела душа застаецца жыць, адлятае ў вырай, у «трыдзевятае царства», у рай. Але спачатку яна пільна назірае, як з ёй развітваюцца — ці сумуюць; адсюль пайшлі рытуальныя галашэнні, якія не столькі выказвалі шчырасць пачуццяў, колькі запэўнівалі, што гора не мае мяжы, каб душа набыла правы з’явіцца перад багамі ў арэоле дабрадзейнасці. У выпадку абыякавых, ціхіх праводзін душа раззлуецца і будзе помсціць. Абавязковымі для пахавальнага абраду лічыліся памінкі, на якіх душа таксама прысутнічала і сачыла, што і як пра яе гавораць.
Наогул да культу продкаў беларусы ставіліся ўважліва, святкаванні ў іхні гонар адбываліся некалькі разоў на год. Найбольш значнымі з іх былі восеньскія дзяды. Гэта дні, калі выконваліся абрады; але так называліся і душы продкаў, незалежна ад узросту, у якім чалавек пакідаў гэты свет; і стогадовы стары і немаўлятка станавіліся для жывых дзядамі. Дваццаць шостага кастрычніка дзяды прыходзілі ў хату да сваіх родных, дзе іх ужо чакалі,— дзверы ці вокны былі адчынены, святочны стол прагінаўся ад добрай ежы, на ім стаяла для дзядоў чарка і пачастунак. Пра з’яўленне іх падказвалі розныя прыкметы — уляцела восеньская мушка, пачуўся ў цішыні скрып — значыць, дзяды прыйшлі, чакаюць успамінаў пра сябе, размовы, частавання. Увечары людзі ішлі на могілкі, запальвалі на магілах агні. Дзе знаходзіліся душы ў звычайны час, якому бажаству падначальваліся — застаецца невядомым. Калі Зніч прымаў душы і
быў іхнім заступнікам, дык ён як бог пахавальнага агню пасылаў іх на неба, адкуль паходзіў сам.
Але нітку чалавечага жыцця абрываў не Зніч, гэтым займалася бажаство смерці — Яга, ці ў больш звычнай нам казачнай назве — Баба-Яга. Паказальна, што аднакарэннае слова «ягла» азначае мерцвячыну. БабаЯга выступала ў абліччы агіднай старой, якая носіцца ў драўлянай ступе і памялом замятае сляды. У яе пачварна тырчаць косці, нос — крукам, валасы вісяць патламі; хто яе ўбачыць — знямее, да каго яна дакранецца — памрэ. Поезд чарцей, які возіць Бабу-Ягу над зямлёй,— гэта хутчэй з паэтыкі пазнейшага часу, хоць, паводле старажытных вераванняў, Бабе-Язе падпарадкоўваліся ўсе злыя духі. Казачныя сюжэты, дзе з БабайЯгой змагаецца волат (прыязджае менавіта ў яе жыллё), падманвае старую, нават карыстаецца яе падтрымкай, выяўляюць спрадвечнае жаданне чалавека пераадолець страх смерці, перамагчы няўмольную знішчальніцу жывога. Ва ўсходніх славян меліся капішчы Ягі; абраднасць, прысвечаная ёй, уключала спаленне чучала смерці, прынясенне ахвяр, каб улашчыць Кашчавую, накарміць яе ахвярным мясам, адаслаць у другую мясцовасць.
КНІГІ ОНЛАЙН
