Памяць пра легенды
Кастусь Тарасаў
Выдавец: Полымя
Памер: 263с.
Мінск 1990
Галоўным бажаством усходніх славян пад час хрышчэння лічыўся Пярун. Па беларускіх уяўленнях ён выглядаў сівавалосым волатам, які трымае ў адной руцэ лук (вясёлку), у другой — стрэлы (маланкі). Пярун пануе над зямлёй, тут усё падпарадкавана яго неабмежаванай сіле; той, каго ён пазначае для пакарання, не можа схавацца ад Пяруна, забівае ж ён імгненна і страшна. Ды і як было не баяцца той магутнасці, якая расколвала неба, раздзірала яго плоць вогненным разрывам, грукат разбурэння разносіўся над зямлёй на дзесяткі вёрст. Пяруна страшыліся і стараліся яго ўлагодзіць, зберагчыся ад ягонай смяротнай кары. Для гэтага выпрацаваўся спецыяльны сімвал — грамавы знак — круг з абазначэннем шасці радыусаў. У беларускіх вёсках яго ставілі на дзвярных шалёўках для захавання хаты ад удару маланкі. Пяруну прыносіліся крывавыя ахвяры. Ахвярнай жывёлай лічыўся бык, які сімвалізаваў жыццёвую Mary тнасць.
У аснове такіх адносін да бугая ляжала халдзейскае паданне аб стварэнні свету з крыві гэтай жывёлы.
Кроў датычнага нябесных багоў быка мела, паводле старажытных вераванняў, ачышчальную сілу, ёю абмываліся. У Рыме існаваў абрад, які называўся таўраболіі — крывавая баня, калі чалавек станавіўся пад памост, на якім адбывалася пагібель быка, і акрапляўся з галавы да ног ахвярнай крывёй. Менавіта на тым месцы была пабудавана пазней Ватыканская базіліка.
Валодаючы забойнымі стрэламі, Пярун ваяваў з іншымі багамі; у прыватнасці, згодна з беларускім павер’ем, ён імкнуўся знішчыць Жыжаля — падземнага бога агню, што высушвае зямлю, падпальвае лясы і балоты. Пярун быў страшным богам і меў вялікую ўладу. Але час яго дзеяння вызначаўся мяжой — з першых да апошніх навальніц (з мая да сярэдзіны жніўня), а потым ён засынаў да наступнай вясны. Пярун меў сваё свята, якое адзначалася 20 ліпеня. (Пазней на язычніцкае свята хрысціянства наклала сваё — Ілліпрарока, на якога і перайшлі многія рысы язычніцкага папярэдніка.) Звяртанне да Пяруна было абумоўлена тым, што пад канец ліпеня пачыналася жніво — патрабаваліся пагодлівыя дні, залевы ж нішчылі ўраджай, і сялянам хацелася ўлагодзіць валадара, каб не насылаў непагадзь. Адсюль узнікла і адпаведная абраднасць з ахвяраваннем.
Пярун — не хлебны бог; хлеб, статак — не яго клопат. Гэта грозны, караючы бог агню і мяча. На язычніцкім Алімпе, які стварыў князь Уладзімір, Пярун, безумоўна, вяр шэнстваваў, бо адзіны быў упрыгожаны золатам і срэбрам (срэбраная галава, залатыя вусы). Уладзімір вылучыў яго як княжацкага бога — заступніка дружыны, ваенных поспехаў. Раней Пяруна галоўным бажаством не лічылі, яму нават не ставілі ідалаў. Культ Пяруна — справа князя Уладзіміра і яго дзядзькі Дабрыні, які прывёў да пакланення Пя руну гарады Ноўгарад і Уладзімір. Прывёў, зразумела, сілай. Усе вядомыя ідалы, у тым ліку і знакаміты Збручскі,— прысвечаны богу Роду.
Вылучэнне Пяруна на вяршыню Алімпа тлумачыцца тагачаснай палітыкай Кіева, накіраванай на пашырэнне кіеўскіх зямель, на тэрытарыяльныя прырашчэнні, на падначаленне суседніх плямёнаў. У выніку крывавых войнаў былі далучаны, на нядоўгі, праўда, час, дрыгавічы і палачане; здзейснены паходы на вяцічаў, наўгародцаў, літву і яцвягаў. Уладзімір стварыў імперыю, але, паводле слоў К. Маркса, для «імперыі Рурыкавічаў былі характэрнымі васальная залежнасць без ленаў і лены, якія складаліся выключна з даніны», «прымітыўная арганізацыя заваёў», «хуткі працэс росту ва ўсіх напрамках, уласцівы і іншым варварскім (гатычным) народам Еўропы». Такой ваяўнічасці Пярун адпавядаў, але ён і другія «ідалы акаянныя», як потым ганьбілі іх хрысціянскія пісьменнікі, мала пакрасаваліся на галоўным кіеўскім капішчы. Паміж рэформай язычніцтва і хрышчэннем прайшло не болей чым пяць-сем гадоў.
Прыняўшы хрышчэнне, Уладзімір пачаў хрысціць кіеўскі народ. I першым крокам знішчыў ідалаў. Дажбога, Стрыбога, Сымаргла, Мокаша выкінулі з капішча, пасеклі сякерамі і спалілі, а Пяруна прывязалі да каня і пацягнулі поцягам да Дняпра. Для большай знявагі побач ішлі дванац цаць чалавек (па ліку апосталаў) і білі зрынутага бога дубінамі. I нічога не здарылася. Гром не грымнуў, маланка не бліснула, Уладзімір насуперак чаканню вешчуноў застаўся жывы і жыў яшчэ амаль тры дзесяткі гадоў. Аднак каб народ памоўчваў, князь перад хрышчэннем Кіева абвясціў: хто не прыйдзе да Дняпра, той вораг яму, Уладзіміру. Варагаваць з князем асмелілася няшмат, а астатнія прыйшлі раніцай на бераг ракі (Дняпра ці Пачайны) і па знаку мітрапаліта Міхаіла, што прыбыў з Уладзімірам, пад пагрозай бізуноў увайшлі ў ваду па шыю.
У Кіеве хрысціць народ было не вельмі цяжка. Горад здаўна знаходзіўся ў цесных сувязях з Канстанцінопалем і ўжо меў вопыт хрысціянства. Затое вялася барацьба з языч-
ніцтвам у другіх гарадах і землях. Яна расцягнулася на стагоддзі. Ваенная перамога хрысціянства стварыла прэцэдэнт фізічнага знішчэння прадстаўнікоў папярэдняй, нежаданай ужо культуры, паўтарэнне якога стала паступова ўспрыймацца як адзіна надзейны сродак для духоўных перамен, як справа неабходная, мудрая і лепшая па выніках. На жаль, страта Полацкага і другіх беларускіх летапісаў пазбавілі нас звестак аб канкрэтных праявах язычніцкага адпору хрысціянству, але ёсць шматлікія ўскосныя сведчанні, аналогіі з падзеямі на суседніх землях. Растоўскія біскупы Фёдар і Іларыён пад пагрозамі язычнікаў мусілі ўцякаць, біскуп Ляонцій быў забіты. Вешчуны хадзілі смела, як у даўнія часы, і заклікалі народ да супраціўлення. Метады змагання хрысціянства з язычніцтвам наглядна паўстаюць у сутыкненні наўгародскага князя Глеба Святаславіча з прадказальнікам, які прыйшоў у горад і пачаў лаяць новую веру. Народ, ахвотна слухаючы вешчуна, наважыўся забіць біскупа і папоў. Глеб і яго дружына сталі на абарону святароў, наўгародцы далучыліся да прадракальніка — выспявала бітва. Тады Глеб схаваў пад феразь сякеру, падышоў да вешчуна і спытаў: «Ці ведаеш, што будзе заўтра ранкам ці ўвечары?» — «Ведаю ўсё»,— быў горды адказ. «А ці ведаеш,— спытаў князь,— што будзе зараз?» — «Зараз,— прастадушна адказаў прарок,— я зраблю цуд». Аднак ён памыліўся, бо князь Глеб дастаў сякеру і забіў яго.
Вешчуноў не толькі секлі, іх кідалі мядзведзям, палілі на вогнішчах. Так, у Ноўгарадзе, у 1227 годзе, гэта значыць амаль праз дзвесце пяцьдзесят гадоў пасля хрышчэння Русі, спалілі чатырох прадказальнікаў разам. He лепшымі былі справы на Беларусі. Першае біскупства — Полацкае — з’явілася ў 1105 годзе, Тураўскае заснавана ў 1114-ым. Усяслаў-Чарадзей, хоць і пабудаваў Сафію, сам быў язычнікам. На землях усёй Русі да сярэдзіны XI стагоддзя налічвалася толькі дваццаць цэркваў. На Бе-
ларусі хрысціянізацыя крыху прасунулася наперад у XII стагоддзі, але цэрквы будаваліся толькі ў гарадах, ды і не ва ўсіх. Сельская мясцовасць царкоўнага будаўніцтва наогул не ведала. Адзінае выключэнне — вёска Купяцічы пад Пінскам. Шырокая хрысціянізацыя па сутнасці пачалася пад канец XIII стагоддзя, калі на землях Беларусі шукалі прытулак пасля Батыева нашэсця ўцекачы з рускіх і ўкраінскіх гарадоў. Ратавалася, зразумела, і духавенства. Але моцная праваслаўная традыцыя была створана толькі ў некаторых асяродках. Па-за іх межамі ўсё заставалася па-ранейшаму. Гвалт не дапамагаў. Пра насілле, якое спадарожнічала хрысціянізацыі, добра сведчыць народная прыкмета, што сустрэча з папом, манахам пагражае бядой. Поп, чарнарызец успрыймаліся не проста як рэлігійныя чужынцы, але як ворагі, з’яўленне якіх прыводзіць да бедстваў і з якімі, каб пазбегнуць няшчасця (бізуна, штрафу, рабунку), лепш не звязвацца. Выпрацавалася раздвоенасць паводзін: хрысціліся, хадзілі ў царкву, але больш верылі сваім родным старым багам. Паказальна, што памяць пра Пяруна, яго імя, боязь перад ім захоўваліся да нядаўняга часу. Іншым бажаствам пашчасціла менш, бо яны ўвасаблялі сілы не з такімі яркімі і грознымі праявамі, як гром і маланка.
Вярхоўным бажаством славян быў Род (а яшчэ раней — Дый, Дзіў) — бог неба, прабацька ўсяго — і свету, і багоў, і людзей. Пануючая яго роля праглядваецца і ў славянскай лексіцы: прырода, радзірь, ураджай, парода, радзіма, родны, ражд,аній,а (лёс).
Тымі ж якасцямі, што і Род, надзяляўся Сварог. Яго вытворнымі (дзяцьмі — Сварожычамі) былі сонца і агонь. Бог сонца — Дажбог — выступаў і пад іншымі назвамі, у якіх адчуваліся ці яго тэрытарыяльнае, племянное паходжанне (напрыклад, стэпавае — конны бог Хорс) ці асаблівасці культавага разумення: Ярыла — бог урадлівасці. На Ярыліну ноч прыходзіліся оргіястычныя рыту-
алы (як высмейвалі рускія хрысціянскія аўтары: «отрокам оскверненне, девам растленне»). Пра салярны сэнс Ярылы гаворыць тое, што выведзена гэтае імя са старажытнага абазначэння года — рок — поўнага абароту сонца. Гэты бог уяўляўся малайцом у белай вопратцы на белым кані; у адной ягонай руцэ чалавечы чэрап, у другой — пук каласоў. Ярыла на сваім кані ездзіць па нівах, глядзіць жыты; ён бог урадлівасці, апладняе зямлю, ад яго ярыцца зямля, ён дае жыццё хлебу, ураджаю. Яшчэ адзін з яго клопатаў — прыносіць дзяцей. Але Ярыла — і бог пажадлівасці, ён распаляе юр, цялесны запал. У беларусаў на гэтае свята самую прыгожую дзяўчыну апраналі Ярылай, садзілі на каня, вадзілі па вёсцы, вакол яе гулялі і пелі.
Бажаством сонца ў славян, у прыватнасці ў беларусаў, выступала таксама Каляда. Свята гэтае (звалася яшчэ Божык, Божыч) прыходзілася на зімні сонцаварот. Святкуюць яго і сёння. Старыя калядныя песні да неслі да нас мелодыі тысячагадовай даўнасці. Цяжка сказаць, якая назва болып позная — Каляда ці Божыч. Першым славянскім словам, якое абазначала бога, было Дыў; яно брала пачатак у індаеўрапейскай моўнай агульнасці. Каля тысячагоддзя да новай эры ўвайшло ў славянскія мовы з іранскай — бог. Слова гасподзь было запазычана ў готаў ужо ў новую эру — у III — IV стагоддзях. Беларуская калядная абраднасць захавалася амаль што без змен. Да месца сказаць, зімнія святы адражэння сонца адзначалі ўсе еўрапейскія народы. Наогул салярныя святкаванні аднолькавыя і па часе і па сутнасці абрадаў па ўсёй Еўропе.
На Беларусі яшчэ ў мінулым стагоддзі захоўваліся магічныя абрады, прызначаныя забяспечыць ураджай наступнага года, менавіта ў калядны час. На каляды па дварах хадзілі калядоўнікі, вадзілі з сабой «казла» ці «казу», «бусла», «мядзведзя». Апраналіся калядоўнікі і ў воўчыя скуры, што абазначала ваўкалакаў — пярэваратняў. Вобраз гэты вельмі
КНІГІ ОНЛАЙН
