Памяць пра легенды
Кастусь Тарасаў
Выдавец: Полымя
Памер: 263с.
Мінск 1990
Можна меркаваць, што неабходнасць адступлення ад клятвы патрабавала выпрацоўкі нейкага прабачальнага сэнсу. Пэўна, слова, дадзенае чужынцу, які жыў пад іншым богам, не мела той сілы, як слова аднаверцу. He кранаючы маральны бок пытання, адзначым толькі яго распрацаванасць, пагоджанасць з няпростымі ўмовамі быцця. Слова і бажаство, якому яно прысвячалася, звя заны не прымітыўна; сувязь гнуткая, формулы ёмістыя, імі можна аперыраваць, яны з унутраным сакрэтам, што дазваляе пазбегнуць боскай помсты.
Абогатворным пачаткам жыцця са старажытных часоў была вада. Магія і сімволіка, звязаныя з ёй, маюць даўняе паходжанне. У прамой залежнасці ад міфалагічных уяўленняў аб вадзе Фалес — адзін з пачынальнікаў грэчаскай філасофіі — лічыў ваду першаэлементам, ад якога пайшло ўсё існае. Вада існавала спрадвеку.З яе ўзнік глей, з глею нарадзіўся двух полы змей Хронас, а потым — эфір, хаос, змрок. Хронас адклаў у іх яйка, апошняе раскалолася і стварыла неба і зямлю.
Вільгаць (вада) жыццёвай сілы чалавека — галаўны і касцявы мозг. Вільгаць дрэў (бярозавы сок, напрыклад) лічылася іх жыццёвай сілай; асаблівую сілу мела віно («вынятая», «выцягнутая» душа хлеба, мёду і г. д.). Таму выкарыстанне гэтага напітку мела магічны характар, ва ўсялякім выпадку на пачатку яго адкрыцця. Такія адносіны да віна захаваліся і ў хрысціянскай царкве (царкоўнае віно ператворваецца ў кроў Хрыстову пры еўхарыстыі).
Ва ўсходніх славян, у прыватнасці на беларускіх землях, крыніцы і студні зваліся «прошчамі», бо ў іх прасілі даравання за магчымыя грахі, спадзяваліся на дапамогу духаў,
што там жылі. Магія вады ўключала абрадавыя купанні, абмыванне ў pace, кіданне ў раку чучалаў, вянкоў у купальскую ноч, гаданне па чары з вадой (чарадзейства); добрым духам вады — русалкам — прысвячаліся шматдзённыя святы, што зваліся русаллем. У ахвяру прыносілі птушак. «Убогая курятн, яже на жертву ндолам режутся, нньш в водах потопляемы суть»,— апавядае старажытнае сведчанне. Каля вады па звычаю выкрадалі нявесту; наогул шмат чаго з вясельнага рытуалу звязана з вадой: «...водят невесту на воду, даюче замуж, н чашу пнють бесом, н кольца мечють в воду н поясы».
3 шанаваннем вады спалучалася павага да вужа — бясшкоднай змяі, якая ахоўвае ваду. Існавалі восеньскія і вясеннія вужыныя святы, дапасаваныя да адыходу вужоў у спячку і абуджэння іх з пачаткам таяння снягоў. Паўзуна трымалі ў хаце, частавалі малаком. Вуж лічыўся для сям’і нечым накшталт дамавіка, крыўдаванне яго цягнула за сабой няласку. У сувязі с вужыным культам знаходзілася шанаванне папараці, якая для гадзюк была любімым прытулкам. Ядавітыя змеі лічыліся ахоўніцамі скарбаў.
Вобраз вады зліваўся з вобразам крыві, а кроў, па спрадвечных паняццях, успрымалася як духоўная існасць жывога, яна — сімвал духа. Таму кроў ахвярных жывёлін — казла, пеўня, быка — прысвячалі бажаствам, ёю прычашчаліся да бажаства. Такі ж сэнс у хрысціянскай сімволіцы надаваўся і крыві Ісуса.
Каменныя і драўляныя прылады паважаліся як сродкі абароны і забойства. Жазло военачальніка, трансфармаванае з кап’я, кій вешчуна, чарадзея, старэйшыны, потым — біскупа, папы, патрыярха, перайначаны з кароткай дзіды, сталі сімвалам адпаведнай улады. Магічнае значэнне смяротнай зброі мела кульба БабыЯгі.
Яшчэ ў XVII стагоддзі свае поспехі ў выкараненні язычніцкіх перажыткаў царква лічыла нездавальняючымі. Аб распаўсюджанасці гэтых
перажыткаў даюць уяўленне некаторыя дакументы. Найбольш паказальным з іх з’яўляецца царскі ўказ Аляксея Міхайлавіча, які «выкрывае» язычніцтва на рускіх землях:
«...а лные людл тех чародеев л волхвов л богомерзсклх баб в дом к себе прлзывают л к малым детям, н те волхвы над больнымл н над младенцы члнят всякое бесовское волхованне л от правоверня нравославных крестьян отлучают; да в городах же н уездах от прелестннков л от малоумных людей делается бесовское сонмшце, сходятся многле людн мужского н женского полу по зорям л в ночл чародействуют, с солнчного схода первого днн луны смотрят н о громное громленне на реках л в озерах купаются, чают себе от того здравня, л с серебра умываются, н медведл водят н с собачкамл пляшут, л зернью л карты л шахматы л лодыгамл лграют л члнят бесчннное скаканне л нлясанле, л поют бесовскле песнл, л на святой неделн жонкл л девкл на досках скачут, а о Рождестве Хрлстове н до Богоявленьева дня сходятся мужского л женского полу многле людл в бесовское сонмшце, по дьявольской прелестн, во многое бесовское действо, нграют во всякне бесовскне нгры; а в навечерле Рождества Хрлстова, п Васлльева дня, я Богоявленля Господня кллчкл бесовскле клнчут, Коледу н Таусень н Плуту; л многле человецы, неразумьем, веруют в сон, л во встречю, л в полаз, л в ятлчлй грай, л загадкн загадывают, н сказкл сказывают небылые, н празднословлем л смехотворенлем л коіцунаннем душл свол губят таклмл помраченнымл н безза коннымн деламн, л накладывают на себя ллчлны н платье скоморожское, меж себя нарядя бесовскую кобылку водят; н в такнх нозорлшах свонх многле людл в блуд впадывают н внезапною смертью ноглбают, н с качелн многле ублваются до смертл... л уклоняются православлые хрлстлане к бесовсклм прелестям л ко ньянству, а отцов духовных, л по прлходам попов, л учлтельных людей наказаяья не слушают...»
Так было на руска-маскоўскіх землях; але яшчэ мацяей «бесаўскія песні» і магічныя абрады трымаліся яа Беларусі ўжо ў сілу таго, як гэта парадаксальна не гучыць, што тут існавалі дзве царквы — каталіцкая і праваслаўная, а потым да іх далучыліся пратэстанцкая і уяіяцкая. Разам з такімі разгалінаваннямі хрысціянскай рэлігіі не забывалася ў народзе і рэлігія язычніцкая, больш трывалая і надзейная. Бо на законах Вялікага княства Літоўскага кожны пан ці ніляхціч сам вызначаў веру на сваіх землях. Жадалася яму быць нраваслаўным, ён станавіўся ім, але мог перайсці ва уніяцтва, ці ў каталіцтва, ці ў пратэстанства; на ягонай волі прыходзіў у вясковую царкву адпаведны святар.
Рэлігійная барацьба, распачатая ў XVI стагоддзі, насіла на Беларусі больш сацыяльны і нацыянальны, чым рэлігійны, характар. Язычніцкі стан народу, безумоўна, раздражняў клір; нават вялікія дзеячы культуры, выхаваныя на хрысціянстве,— Будны і Філіновіч выступалі супраць язычніцкай абраднасці. Але кардынальна змяніць справу ніхто не мог. Язычніцтва заставалася сямейнай, бытавой рэлігіяй сялянства. Гарадское жыццё больш садзейнічала разуменню хрысціянскага светаногляду, прасякненню ягонымі сэнсамі і сімволікай. Ся лянская ж гаспадарка, ноўная залежнасць селяніна ад прыроды, магутная сіла тысячагадовай традыцыі не схілялі нрыняць хрысціянства цалкам. Галоўнай перашкодай сталася чужасць сімволікі — Іерусалім, Галгофа, Рым, Пілат, пустыні і Чырвонае мора, нальмавыя галінкі і рака Іардан, фарысеі і залаты цялец — усё гэта не ладдавалася асэнсаванню, было далёкім, чужым, незразумелым. Наўрад ці ўсур’ёз мог уснрымацца сімвал бязгрэшнага зачацця, які супярэчыў эмнірычнаму воныту пакаленняў і цвярозаму погляду на неабходнасць мужчынскага начатку. Быў створаны слецыяльны сімвал — ромб з кролкай пасярэдзіне, якім аздаблялі керамічныя фігуркі парадзіх. Ромб, падзелены крыжом на чатыры клеткі
з чатырма кропкамі, з’яўляецца неад’емным элементам у беларускім нацыянальным арнаменце, такі знак абавязкова вышывалі на вясельных кашулях. Ен жа меў магічнае прызначэнне ў беларусаў пры пабудове новай хаты (аснова пад падмурак расчэрчвалася крыжападобна на чатыры часткі і на кожную ставіўся камень — усе з розных палёў). У адносінах да поля гэтая магічная ідэаграма азначала «зямля, аплодненая семем жыта». Абстракцыя ж бязгрэшнага зачацця была чужой для язычніцкай міфалогіі.
Кара на крыжы, якая практыкавалася ў Рыме, не прымянялася ў славян і наўрад ці магла ўспрымацца большымі пакутамі, чым кола, кол ці вогнішча. Хрысціянскі міф адносіў расплату за грахі, пакаранне злом за зло да замагільнага жыцця; доўгацярпенне, ціхмянасць перад крыўдай ніколі не ўваходзілі ў шэраг ідэалаў язычніцтва. Але безабароннасць перад дужымі гэтага свету, перад трымаючымі ўладу вымушала прымаць з хрысціянства не ўзнёслы, а пакутлівы яго момант: «Хрыстос цярпеў і нам наказаў». Праўда, кожнаму цярпенню прыходзіць канец — пра гэта сведчаць сотні народных паўстанняў, заўсёдны ератычны рух, заўсёднае жаданне перамагчы лёс і абставіны. Тым не менш царква добра папрацавала, каб прывіць кожнаму чалавеку пачуццё пакоры і боя-
зі. Зразумела, зводзіць дзеянні царквы да адной такой функцыі нельга, але і забыцца пра гэты ідэалагічны клопат дзяржаўнай царквы немагчыма. Увага да душы рэдка ўзнімалася на ўзровень увагі да народа. Афіцыйная царква наўмысна не памятала, што Хрыстос загінуў за людзей, а не за дзяржаву ці ўладарную эліту.
Хрысціянства і нявольна, і свядома захавала шмат чаго з язычніцкай сімволікі. Чарадзейная сіла амулетаў, якія насілі на грудзях, перайшла на нагрудны крыж; пры гэтым чым вышэй быў ранг святара, тым болыпым і каштоўным крыжам ён аздабляўся. Заслужаныя іерархі маюць і па два і па тры крыжы. Шанаванне агню захавалася ў агеньчыку лампады, якую запальваюць перад бажніцай. Сёння пярсцёнкі, кулоны, бранзалеты, пацеркі — ні што іншае, як язычніцкія перажыткі; продкі карысталіся імі для ахоўвання сябе ад варожых сіл. Наш час надаў ім эстэтычную функцыю.
Паколькі чалавек смяротны і мае пэўную патрэбу ў рэлігіі, дык увесь назапашаны вопыт рэлігійнага перажывання — і язычніцкага, і хрысціянскага — не можа знікнуць, ён выкарыстоўваецца кожным чалавекам у залежнасці ад народных і сямейных традыцый, адукацыі, выхавання і нейкім таямнічым чынам злучае далёкія і сённяшняе пакаленні.
Русь Літоўская
сярэдзіне XVII стагоддзя, у паспяховы час руска-польскай вайны і паўстання Багдана Хмяльніцкага, цар Аляксей Міхайлавіч унёс у свой тытул наступнае ўдакладненне зямельных інтарэсаў рускай дзяржавы: «Цар всея Велнкня, Белыя, Черныя н Червоныя Русн...» Ніколі потым геаграфічныя паняцці Чорнай і Чырвонай Русі, неўзабаве выключаныя з тытлу, у ім не аднаўляліся, а праз паўтара стагоддзя растварыліся ў больш ёмістых і гістарычна развітых назвах. Тут самы час паглядзець на шэраг геаграфічных і палітычных акрэслянняў, якія ў розныя часы дапасоўваліся да адной этнічнай назвы Русь: Кіеўская, Уладзіміра-Суздальская, Маскоўская, Северская, Залеская; потым — Вялікая, Малая, Новая; яшчэ тры як бы «каляровыя»: Белая, Чырвоная, Чорная. 3 гэтага немалога пераліку сёння афіцыйна існуе адна — Белая Русь, інакш Беларусь. Чорная Русь пераняла на сябе назву роднаснай ёй Белай Русі; Чырвоная, вядомая яшчэ як Галіцкая, стала называцца Украінай, падобна іншым малароскім землям.
КНІГІ ОНЛАЙН
