Памяць пра легенды
Кастусь Тарасаў
Выдавец: Полымя
Памер: 263с.
Мінск 1990
Цяжка акрэсліць «нацыянальнае паходжанне» гэтых князёў, бо няма дакладных звестак, якія імёны мелі нашыя продкі да хрысціянізацыі. Па сённяшні дзень вядуцца спрэчкі пра этнічную прыналежнасць, мову і культуру плямёнаў літвы і яцвягаў, што жылі на заходніх тэрыторыях Беларусі. Выдатнае даследаванне Міколы Ермаловіча «Па слядах старажытнага міфа» (Мн., 1989), якое развейвае вымысел пра заваёву бела рускіх зямель літоўскімі кунігасамі, акрэслівае сталае месца жыхарства гістарычнай літвы, можна мовіць, цэнтральным рэгіёнам Беларусі — ад Заслаўя на захад. Два стагоддзі крывічскай каланізацыі памянёных зямель прынеслі сюды моцную полацкую кампаненту, але ж не магла яна прымусіць да «новай» мовы насельніцтва вялізных абшараў Гродзеншчыны, Беласточчыны, Віленшчыны.
Аднак далучыць гэтыя землі да свайго гаспадарства полацкім князям не ўдалося. Заняпад Полацка, татарская і крыжацкія пагрозы вымушалі полацкае баярства, веча шукаць паратунку. Найлепшым выйсцем сталася далучэнне да ўзмацнелага суседа — Наваградка, які быў галоўным асяродкам Русі Літоўскай. Мара Рагвалода і Усяслава-Чарадзея аб моцнай незалежнай дзяржаве здзейснілася, але здзейсніла яе іншае беларускае княства.
Пазасланяныя крыжам
А ухоўнае жыццё нашых прод/% каў з IX ці XI стагоддзяў ^уявіць непараўнальна цяжэй, чым тагачасныя падзеі. Пры ўсім недахопе звестак пра змяшэнне і сувязі плямёнаў, з якіх стварыўся беларускі народ, пра адміністрацыйнае дзяленне старажытнай Беларусі, знешнія і ўнутраныя войны, што яна вяла, пра рамёствы, адносіны князёў з дружынай і з гараджанамі, будаўніцтва гарадоў, гандлёвыя шляхі, грашовую сістэму і да таго падобнае — усё ж магчыма скласці калі і не зусім выразны, дык дастаткова зразумелы малюнак мінулага жыцця. Пра духоўны ж бок быцця нашых прашчураў, пра іх светаўспрыманне і светапогляды мы ведаем мала, так што ўзнавіць гэта ўдаецца вельмі прыблізна. Наогул сістэма мыслення нашых продкаў застаецца для нас за сям’ю пячаткамі не столькі ў сілу недахопу звестак, колькі ў сілу гістарычнай немагчымасці прасякнуцца той далёкай ад нас сістэмай каштоўнасцей, зажыць тым зламаным, знікшым адчуваннем свету і быцця ў ім.
Для далёкага нашага продка маланка дакладна азначала, што злуецца Пярун; набрынялі коцікі на вяр бе — багіня вясны і ўрадлівасці ўзялася за справу; чалавек згубіўся ў лесе — лесавік яго заблытаў і да т. п. Наогул, чаго ні краналіся позірк, пачуццё, думка, усё нейкім чынам тлумачылася, сімвалы мелі рэальны змест. Камяні пад сахой пасеяў чорт, у хаце гаспадарыць дамавік, зоркі азначалі душы людскія. Вакол чала-
века дзейнічалі сілы, з якімі можна было жыць у згодзе, але якіх належала слухаць, дзеля іх дабрыні трымацца мноства табу, абавязкова выконваць абрадавыя дзеянні каб вартая згода з надворкавым светам не разбуралася.
Тут размова пойдзе аб светаўспрыманні дахрысціянскіх часоў, так званага язычніцтва на беларускіх землях. Язычніцкія ўяўленні нашага рэгіёна некаторымі частковасцямі адрозніваліся ад агульнаславянскіх. Язычніцтва ўсходніх славян адлюстроўвала тое агульнае, што было ўласціва ўсім плямёнам, якія пэўны час складалі Кіеўскую Русь,— палянам, крывічам, славенам, палачанам, драўлянам, дрыгавічам, радзімічам, вяцічам, севяранам, дулебам і г. д. Але адначасна ва ўсходнеславянскім язычніцтве адбіліся і замацаваліся адрозненні племянных поглядаў. Шматлікія этнічныя кантакты, якія мелі названыя плямёны, міжвольна прыводзілі і да непадабенства ў шанаванні багоў, у абраднасці, у белай і чорнай магіі. Таму магчыма казаць асобна пра язычніцтва на беларускіх землях, язычніцтва старажытных бс ларусаў.
3 усталяваннем хрысціянства разумовы, духоўны, рэлігійны стан грамадства спазнаў істотныя змены. Іх цяжка лічыць карэннымі, кардынальнымі, але гістарычнай вехай у развіцці нашай культуры яны ўсё ж сталі. Хрысціянства і язычніцтва былі вельмі непрыязныя адзін аднаму, як наогул варожыя рэлігійныя сістэмы,
калі адны багі і міфы павінны саступіць месца другім. Нешта пры гэтым грамадства набывае, нейкія каштоўнасці страчвае.
У адрозненне ад Рымскай імперыі, дзе хрысціянства разгортвалася і перамагала знутры, на старажытную Русь яно прыйшло ў гатовым выглядзе, з адшліфаванымі за дзевяць стагоддзяў формуламі, са Старым і Новым запаветам, з літаратурай айцоў царквы, культамі Хрыста, Маці Боскай, святых, нарэшце, з чужой мовай. 3 чужой, хоць і не ў той меры, як была чужая, напрыклад, лацінская мова каталіцкай царквы чэхам ці палякам, аднак і не блізкай, бо стараславянская мова праваслаўнай царквы, якую неслі на Русь першыя місіянеры, для народа ўжо была забытая. Пры ўсёй складанасці станаўлення ранняга хрысціянства ў Рымскай імперыі яно тым не менш развівалася ў напрамку ад народа да вярхоў, эліты, урада; у славянскім грамадстве хрысціянская вера ўкаранялася зверху — ад эліты да народа. I гэтая супрацьлегласць рэлігійных спадзяванняў аказалася істотнай.
Хрысціянства Усходняй Рымскай імперыі (таксама і Заходняй) да свайго зацвярджэння ў ролі дзяржаўнай рэлігіі доўга змагалася з язычніцтвам, перамагло яго і замацавала сваю нялёгкую перамогу сярод іншага і тым, што занесла ўсіх язычніцкіх багоў у чартоўскія спісы. Язычніцкае для хрысціянства было сінонімам варварскага, неадукаванага, любага д’яблам. 3 гэтай прычыны, як толькі князь Уладзімір прыняў ад Візантыі «грэчаскую веру», неадкладна праваслаўныя місіянеры, звязаныя з вай сковымі атрадамі, пачалі крыжовы наступ на язычніцтва ўсіх зямель Кіеўскай Русі. Услед Кіеву гвалтам хрысцілі жыхарства двух другіх важных цэнтраў — Полацка і Ноўгарада. А праз нейкі тэрмін — зусім немалы — «вера грэчаская» стала «верай рускай». Але што значыць — стала? He сама ж па сабе, не чараўніцтвам, не цудам, а пры дапамозе перніка і бізуна. Такая ломка свядомасці, якая патрабуе адмовы ад вераванняў баць-
коў і дзядоў, гэта значыць ад іх духоўных скарбаў, і не простай адмовы, а зруйнавання іх, вынішчэння, сама адбывацца не можа. Замена ранейшых міфаў новымі суправаджалася знішчэннем носьбітаў старых ведаў і традыцый, забойствам абаронцаў дзедаўскіх вераванняў, гатовых адстойваць свае перакананні зброяй. Гэтае варварства набыло форму дзяржаўнай палітыкі, стала адной з паліцэйскіх функцый вялікакняжацкай ула ды. Забаранялася старая і ўводзілася новая абраднасць; падлягалі забыццю імёны старых багоў; месцы язычніцкіх маленняў разбураліся і г. д. I гэта рабілася не аднойчы, а на працягу стагоддзяў. Так доўга — бо хутка «апрацаваць» людскія мазгі не было сродкаў. Але ўсё ж пакрысе апрацавалі.
Тут і крыецца галоўная прычына таго, чаму беларускае язычніцтва цяжка паддаецца реканструкцыі, a язычніцкія ўяўленні рускіх, украінцаў, палякаў, чэхаў захаваліся яшчэ горш.
На той час, калі з’явіўся навуковы інтарэс да пантэона язычніцкіх багоў, з іх ранейшага мноства большменш захаваўся ў народнай памяці бадай што толькі Пярун. Імёны і прызначэнне іншых былі амаль забытыя, і галоўнымі крыніцамі ведаў пра іх сталі летапісныя паведамленні, абрадавая паэзія, казкі і асобныя легенды. Найбольш поўна язычніцкія паданні, абраднасць, прымхі захаваліся ў тым асяроддзі і ў той сферы, кантраляваць якую хрысціянству было цяжка: гэта сялянская сям’я і лад сялянскага жыцця. Сялянства як самая аддаленая ад цэркваў, засяроджаная на гаспадарчых работах частка жыхарства шмат чаго зберагло з язычніцкага светапогляду.
I ў язычніцтве і ў хрысціянстве светам кіруе найвышэйшая сіла, яна знаходзіцца недзе на небе. Апроч яе існуе мноства сіл меншага рангу, якія ведаюць агнём, маланкай, дажджом, ураджаем і г. д.
У абедзвюх рэлігіях ёсць духі дабра і зла. Акрамя рэальнага свету існуе яшчэ незямны, дзе жывуць
душы. Сілы дабра і зла можна схіліць да сябе просьбай, малітвай, заклінаннем, асабліва ж праз ахвяры, запрашэнне на трапезу. Лічылася, што і ў язычніцтве і ў хрысціянстве бажаство памірае і адраджаецца.
Так наканаваў лёс, каб прыняцце хрысціянства ў 988 годзе здзейсніў князь, які крыху раней уславіў сябе спробай адрадзіць моц язычніцтва, зрабіць яго дзяржаўнай рэлігіяй, іерархічна паправіць, паставіўшы вярхоўным богам Пяруна. Князем гэтым быў Уладзімір Святаславіч, названы царквой у наступных пакаленнях Святым. У 981 ці 983 годзе па яго загаду недалёка ад княжага палаца ў Кіеве ўзнеслі на капішчы язычніцкіх багоў. Лаўрэнцьеўскі летапіс пералічвае іх у наступным парадку: Пярун, Хорс, Дажбог, Стрыбог, Сы маргл, Мокаш. У Гусцінаўскім летапісе спіс старадаўніх ідалаў шырэйшы, да названых прылічваюцца яшчэ Лада, Купала, Каляда, Пераплут.
Даследаванне другіх дакументаў старажытнасці, розных павучанняў царквы супраць язычніцкіх перажыткаў, вераванняў і абрадаў дазволіла выявіць і іншыя бажаствы.
У цэлым язычніцкая сістэма багоў выглядае так. Найвышэйшыя: Дзіў, Род, Сварог, Стрыбог, Святавіт. Гэты шэраг імёнаў азначае развіццё вобраза Бога ад агульнага ўсім індаеўрапейскім народам вытоку да розніцы славянскіх племянных ўяўленняў пра яго. Далей ідуць народжаныя старэйшым бажаством: Дажбог, Каляда, Ярыла, Сура, Велес — гэта ўсё Сонца пад рознымі назвамі; Пярун — бог грому і маланкі; Купала — бог дастатку і ўраджаю; Вярба — багіня вясны, абуджэння прыроды; Тур — бажаство дзікіх звяроў (па назве са мага дужага з іх); Лада — багіня кахання; Цёця (у беларусаў) — багі ня асенняга ўраджаю; Парадзіха — жаночы пачатак жыцця; Жыжаль — бог агню; Пераплут — бог весялосці; магчыма, што існаваў бог вайны і магіі зброі Кава (адсюль — каваць, каваль). Яшчэ адным богам вайны, богам бязлітаснага знішчэння ворагаў, мог быць Кара (адсюль — кар-
нікі). У глыбокай старажытнасці існавалі атрады найбольш лютых ваяроў, якія называліся «кара». Сваім татэмам яны лічылі ваўка.
Бліжэй да рэальнага жыцця чала века дзейнічалі яшчэ духі дабра і зла: Жыцень — жытны дух; Аўсень — дух авечак (лічаць, што так называлі і каляднага казла), а таксама дамавікі, лесавікі, вадзянікі, русалкі, BayKa лакі і іншыя істоты, пра якія будзе прыгадана ніжэй. Далей ішлі бажаствы смерці і замагільнага існавання: Баба-Яга — багіня смерці; Зніч — у беларусаў бог пахавальнага агню; Велямос (Велес) — магчыма, выкон ваў функцыю бога замагільнага свету. Верагодна, што замагільнае бажаство звалася раней Пекла; слова потым набыло шматзначнасць, і трактоўка пекла як месца для грэшнікаў — відавочнае хрысціянскае тлумачэнне язычніцкай асновы. Душы ўяўляліся маленькімі копіямі людзей і называліся дзядамі ці людкамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
