Паваенная эміграцыя: скрыжаванньні лёсаў
Аляксандр Адзінец
Выдавец: Медысонт
Памер: 704с.
Мінск 2007
90 Апошняя спроба была зроблена ў 1989 г.
МЫ НЕЗЬБІРАЕМСЯ СПЫНЯЦЬ ПРАЦЫ
Лёля Міхалюк (Манчэстэр)
1930 г., в. Лонскія Браслаўскага пав. Віленскага ваяв., сёньня Шаркаўшчынскі р-н Віцебскай вобл.
Наша вёсачка была невялікая: адна вуліца й каля паўсотні хатаў, у чатырох ці пяці зь якіх жылі каталікі. Людзі жылі паміж сабой вельмі дружна: каталікі не працавалі на праваслаўныя сьвяты, а праваслаўныя — на каталіцкія. За вясковымі палямі й гародамі працякала маленечкая, але дужа прыгожая рака Янка, адразу за якой пачынаўся лес.
Мой тата, Платон Марцінкевіч, памёр у 1935 г. Атрымалася так, што ён падняў нешта вельмі цяжкае й падарваў зда-
роўе. Лекар, што прыехаў да ЛёляМіхалюк
нас, супакойваў: нічога страшнага, хутка ачуняе. Але празь якіх пару дзён тата памёр. Лекар, які атрымаў за свой візыт вялікія грошы (мы мусілі прадаць нават карову), толькі паціснуў плячыма й папрасіў прабачэньня... Мая маці — Барбара з дому Сіляўкаў — засталася з трыма дзецьмі на руках і ледзьве зводзіла канцы з канцамі. Я за польскім часам прахадзіла ў школу толькі паўтара году, а старэйшыя браты школу закончыць пасьпелі. Між іншым, пра лёс Васіля й Паўла — зь імі мы разлучыліся падчас падарожжа на Захад — ня ведалі ажно да заканчэньня вайны. Абодва трапілі пад савецкую рэпатрыяцыю й былі высланыя ажно ў Сібір. Старэйшы трагічна памёр у 1960-х, а з малодшым мне па-
шчасьціла пабачыцца. Ён памёр у 2000 г. На жаль, мама не дажыла да шчасьлівай магчымасьці пабачыць сваіх сыноў, пра што марыла да самае сьмерці, — яна памерла ў 1972 г.
Ідучы да школы, дзеці гутарылі паміж сабой па-беларуску, а як пераступалі школьную браму, мусілі пераключацца на польскую — у іншым выпадку нас ставілі на калені й білі па далонях. Таму добра памятаю, як у 1939 г. я радавалася савецкім «вызваліцелям», цешылася, што змагу вучыцца на роднай мове. 1 праўда, школа стала беларускамоўнай, расейская мова вывучалася толькі як прадмет два разы на тыдзень. Аднак радасьць ад яднаньня Беларусі, беларускамоўнай палітыкі вельмі хутка пахіснулася: людзей абклалі высокімі падаткамі, прымусова пагналі ў калгасы, пачаліся здрады, даносы, пужлівыя размовы пра вываз у Сібір, арышты сьведамых беларусаў. Вось адзін прыклад. Як у польскай, так і савецкай школах нас навучаў адзін і той жа настаўнік. Звалі яго Кавалёнак, імя ня памятаю. Пры паляках ён вучыў нас па-польску, а калі прыйшлі саветы... загаварыў з намі на чыстай беларускай мове. Мы не маглі паверыць, што паляк можа гаварыць па-беларуску. Ужо ў Нямеччыне я высьветліла, што Кавалёнак — выпускнік Віленскай беларускай гімназіі. Гэта быў чалавек 30—40 гадоў, зь бела-рудымі валасамі, хваравітага выгляду, але спакойны й інтэлігентны. Арыштавалі яго падчас заняткаў. Калі два «чэкісты» прывялі яго ў клясу, Кавалёнак сказаў: «Дзеткі, я хворы й мушу ехаць у санаторый падлячыцца. Бывайце». Тады старэйшыя хлопцы, што сядзелі ззаду, пачалі галасіць: «Мы ведаем праўду, вы ня едзеце ў санаторый, вы — арыштаваны!» I пачалі біць рукамі й нагамі па падлозе, партах, тое ж самае пачалі рабіць малодшыя вучні. Настаўнік зьбялеў, пачаў губляць прытомнасьць. Яго хуценька падхапілі пад рукі энкавэдзісты й вывелі з клясы. Больш мы Кавалёнка ніколі ня бачылі. Аднак адзін мой знаёмы ўжо ў Ангельшчыне расказваў, што прысутнічаў у Шаркаўшчыне на судзе, на якім разглядалася справа таго самага Кавалёнка. Яго асудзілі як ворага народу.
Прыход немцаў запужаныя людзі сустрэлі вельмі насьцярожана. Нашая вёска знаходзілася каля лесу за 15 кілямэтраў ад Шаркоўшчыны. Спачатку немцаў мы нават ня ба-
чылі, але празь некаторы час у Лонскія прыйшло шмат палонных савецкіх байцоў. Існаваў загад немцаў, на падставе якога кожны гаспадар мусіў прыняць у хаце аднаго-двох. Палонныя, у сваю чаргу, мусілі дапамагаць сем’ям на гаспадарцы. Кожнага байца кармілі, але сілаю да працы ня гналі, разьлічвалі на чалавечае сумленьне. Тыя, што спыніліся ў нашай хаце, прыйшлі шмат пазьней і былі паводле паходжаньня не расейцамі, гэтыя сярод палонных складалі бальшыню. Грыша жыў у Воршы, а Аляксей — ва Ўкраіне. Грыша быў вельмі спакойны, інтэлігентны хлопец, Аляксей — рызыкоўны. Памятаю, як немцы прыйшлі на вёску, каб палавіць усіх палонных, ён стаў у вакне ў адной кашулі й у вайсковых штанах. Кажу яму: «Аляксей, хавайцеся, вас заўважаць». А той спакойна адказвае: «Не волнуйся, немцы меня не узнают. Я брюкп спрятал». А я ж ня ведала расейскай мовы, мне пачулася «бруха». Думаю, як можна пазнаць чалавека па бруху? Доўга потым усе ў вёсцы з гэтага сьмяяліся.
Спачатку ўсе палонныя жылі спакойна, нікога не турбавалі, а тут пачалося... Некаторыя па начох рабілі напады на немцаў, палілі масты, забівалі цывільных жыхароў. Немцы адрэагавалі на гвалт загадам тэрмінова здаць кожнага палоннага акупацыйным уладам. Але хто зь беларускіх гаспадароў здасьць чалавека на верную сьмерць? Палонныя расчыніліся ў лясным гушчары. Шмат хто зь іх далучыўся тады да партызанаў.
Мы далі Грышу й Аляксею цывільную вопратку, і мой малодшы брат правёў іх праз Шаркаўшчыну на Глыбокае. Адыходзілі яны з надзеяй, што дойдуць дадому. Ведалі б мы тады, чым нам абернецца нашая дабрыня... Партызаны пачалі зьдзек з нашай сям’і. Адзін з тых палонных стаў кіраўніком атраду. Мы яго добра ведалі: у нашай хаце зьбіралася моладзь, дык ён амаль кожнага дня ў нашай хаце выпіваў, размаўляў, адпачываў. А тут раптам прылятае на кані й пачынае страляць над мамінай галавой. Мама падумала спачатку, што ён так няўдала жартуе, але намеры таго байца былі абсалютна сур'ёзнымі... Цэлую ноч катавалі братоў. Усё патрабавалі, каб мы аддалі ім зброю, якую быццам пакінулі нашыя байцы. Кажам, шукайце, калі ласка, што знойдзеце — усё забірайце! А шукаць яны не зьбіраліся,
толькі страшылі, што ўсіх перастраляюць. У тую ноч, калі яны зьбіраліся расстраляць жыхароў Лонскіх, ніхто з партызанаў у вёсцы й носў не паказаў. А раніцай мы спаткалі немцаў, якія якраз тады палілі беларускія вёскі... Спалілі дзьве суседнія вёскі разам з жывымі людзьмі. Прыгатаваліся згарэць жыўцом у вагні й мы, але беларуская адміністрацыя на чале зь Міхасём Зуем пачала апэратыўныя перамовы зь нямецкім вайсковым кіраўніцтвам91. I немцы нас не кранулі, толькі праехалі праз нашу вуліцу. Партызанаў таксама чамусьці не чапалі. А тыя, пакуль усё не супакоілася, пра сябе не нагадвалі, забіліся ў лесе.
Хто спаліў пазьней нашу вёску, партызаны падчас перастрэлкі ці немцы, ніхто дакладна ня ведаў. Адзінае, мушу зазначыць, што партызаны спалілі нашую школу, у якой... ніхто ўжо даўно не вучыўся — тая зона лічылася партызанскай, небясьпечнай для жыцьця. Збудавалі тую школу за польскім часам, у 1937 г. Тамака быў маёнтак Юдуцыня, і пані Юдуцыньская выдзеліла кавалак зямлі на пабудову школьнага будынку. Быў ён вельмі прыгожы, стаяў у полі паміж дзьвюх вёсак.
Апошнім часам жылі мы ў Шаркаўшчыне, адкуль і ад’ехалі ў далёкае й небясьпечнае падарожжа на чужыну: набліжаўся фронт, і немцы далі загад, каб усе жывыя душы пакінулі горад. Першую ноч начавалі пад Вільняй. У тую самую ноч, калі горад страшэнна бамбілі. Было так сьветла, што можна было іголку ў сене разгледзець. Дзякаваць Богу, выжылі. Па дарозе ад нашага эшалёну забралі ўсіх мужчын, а потым і маладых дзяўчат. Я, на шчасьце, засталася пры маме — на работу да нямецкага баўэра пад Гдыняй мы патрапілі разам. Працавалі, як і на Бацькаўшчыне, ад ранку да позьняга вечара, праца была нам добра знаёмая. Спачатку мы ўсе сталаваліся разам, гаспадыня ставілася да нас няблага, а потым нам далі асобную кухню — сказала, што такі загад. Гаспадар быў вельмі злы, заўсёды незадаволены, сварыўся з жонкай, сынамі й нявесткамі. Абодва сыны й адна нявестка былі глухія й нямыя, але людзі добрыя, прыязныя. Яны дапамаглі нам нават зьехаць з той
91 Міхась Зуй расказаў пра гэта ў сваіх успамінах, надрукаваных у кнізе С. Ярша «Вяртаньне БНП» (Менск, 1998).
гаспадаркі й знайсьці новую працу. На новай працы мы абраблялі вялікі гарод, жылі ў бараках разам зь немцамі, дамы якіх няспынна бамбардаваліся. Там і дачакаліся капітуляцыі, сустрэўшы амэрыканскае войска. Пачаўся найцяжэйшы пэрыяд: ня ведалі, куды кінуцца, да каго прылучыцца, у каго спытаць парады. Існавалі толькі два лягеры — польскі й рускі. Дзе месьціцца першы, ня ведалі. Пра месцазнаходжаньне другога й пытацца было ня трэба: паўсюль расейцы, што сілаю забіралі людзей і вывозілі дамоў. Але да каго ці да чаго нам было вяртацца ў Беларусь?.. На шчасьце, запазналіся з адным немцам, які валодаў вялікай гаспадаркай і страціў усіх сваіх работнікаў. Мы атрымалі ад яго добрае памяшканьне, харчы. Гэта быў чалавек высокага калібру, гарадзкі чыноўнік, антыгітлеравец, удавец, які сам выхоўваў 18-гадовую дачку. Адну палову вялікага дому займаў ён з дачкой, а іншую пераўсталяваў пад кінатэатар. Тры разы на тыдзень амэрыканцы паказвалі фільмы. I вось на адным з сэансаў мяне затрымаў адзін амэрыканец і запытаў, чаму мы ня едзем дадому. Я адказала, што мы ня хочам жыць у Савецкім Саюзе й што ня маем да чаго вяртацца. «Калі так, то хутчэй уцякайце адсюль. Незадоўга гэтую частку Нямеччыны зоймуць рускія. Але гэта сакрэт, нікому пра гэта не кажы».
Вырашылі параіцца з нашым гаспадаром. Той адказаў, што калі інфармацыя пра рускіх — праўда, то ён першы пра яе даведаецца, сам тут не застанецца й нас забярэ з сабой. Але, маўляў, калі хочаце, завязу вас у польскі лягер, які быў перапоўнены. У вялікім бараку мы сядзелі й спалі, каб выйсьці на падворак, трэба было літаральна пераступаць празь людзей.
У новым лягеры, на шчасьце, спаткалі знаёмую настаўніцу. Настаўнікі жылі ў асобным будынку, і тая жанчына забрала нас да сябе на тых умовах, што мая мама будзе даглядаць той будынак і школу. Мяне адразу прынялі на вучобу, па гадох пасадзілі ў трэцюю клясу. Але ж я вучылася папольску толькі паўтара году! Вечарамі мяне падвучвалі настаўнікі, і я пад канец году нават дастала добрыя адзнакі. Гэта была ўжо амэрыканская акупацыйная зона. Умовы жыцьця былі непараўнальна лепшымі: я хадзіла за хлебам і набірала яго ў рукі, як дровы, — маглі браць, колькі патра-
бавалася. Рэшту хлеба мама сушыла на сухары. Насушыла ажно пяць мяшкоў, якія вельмі нам прыдаліся ў галодным Ватэнштэце.
КНІГІ ОНЛАЙН
