Паваенная эміграцыя: скрыжаванньні лёсаў
Аляксандр Адзінец
Выдавец: Медысонт
Памер: 704с.
Мінск 2007
6 верасьня 1931 г., в. Сабары Глыбоцкага пав. Віленскага ваяв., сёньня Докшыцкі р-н Віцебскай вобл.
Я нарадзілася ў вёсцы Сабары, непадалёк ад станцыі Крулеўшчына. Бацьку майго звалі Стэфан Жызьнеўскі, маці — Эўдакія Гапанёнак. Яны ажаніліся ў 1923 г., і ўжо ў лістападзе нарадзіўся іх першы сын — Уладзімер. Празь пяць гадоў нарадзіўся Нікодым. А я нарадзілася, прызнаюся вам, хоць жанчыны й не гавораць пра свой узрост, 6 верасьня 1931 г. Ужо 73 гады, а чуюся на 18 — энтузіязм ня гасьне!
Тата быў краўцом і шыў пераважна для багатых сем’яў, для паноў. Мама кіравала гаспадаркай. Мы мелі 12 гектараў зямлі, чатыры каровы, два кані, дзесяць авечак, сьвіней,
Вера Рамук каля беларускага стэнду на выставе
курэй, гусей... Усю жывёліну й не пералічыш. Калі мне было шэсьць гадоў, я выйшла ў двор і была атакавана гусаком. Ён так моцна пабіў мяне крыламі, што два месяцы сінякі не сыходзілі. Галодны, вар’ят, быў, вось і напаў на дзіцёнка.
Споўнілася сем гадоў — трэба ісьці ў школу. Польскую, вядома. Запісалі мяне ў школу ў вёсцы Літоўцы. Па-польску ня ведала аніводнага слова, увесь час гаварыла толькі пабеларуску. Ніколі не забуду інцыдэнту, які здарыўся ўвесну. Настаўнік, апантаны паляк, сказаў на.м, каб назьбіралі ў лесе пралесак ды прынесьлі ў клясу. Прыношу ў жбаночку гэтыя пралескі, стаўлю іх на настаўніцкі стол. А ён раптоўна пытаецца: «Як то се назева па-польску?» Я разгубілася й кажу: «Пралескі...»Якён раззлаваўся! Узяў маю левую руку й да чырвані, да ўздуцьця адлупіў лінейкай, а потым тварам да сьцяны паставіў у кут. Такое вось навучаньне...
Год адвучылася, а тут новая бяда — прыйшлі саветы: у нядзелю, ідучы з царквы, людзі ўбачылі савецкія танкі. У газэтах пісалі, што ідуць «вызваляць ад буржуазнага польскага прыгнёту». «Вызвалілі» ўжо праз два тыдні, калі ўсе магазыны раптам апусьцелі. Найцяжэй сталася з сольлю, цукрам, маслам і мылам. Маёй хроснай маці ў чарзе за мылам пераламалі рэбры...
Беларускую мову ў савецкай школе выкладалі толькі як прадмет. А чаму перш-наперш пачалі вучыць дзяцей? Вядома, атэізму. Вось раз сядаем за парты, а настаўніца й кажа: «Дзеці, скажыце: “Савет, савет, дай канфет!”» Дзеці кажуць, і на падлозе зьяўляюцца цукеркі. Назьбіралі гэтых каштоўных цукерак, ізноў сядаем за парты: «А цяпер скажыце: “Бог, Бог, дай пірог!”» Усе крычаць, а пірага, канечне, няма: «Ну што, бачыце — Бог вам нічога не дае».
Хутка здарыўся яшчэ адзін выпадак, які моцна паўплываў на мой дзіцячы нутраны сьвет. Настаўніца, даведаўшыся, што я была на Каляды з бацькамі ў царкве, як накінулася на мяне: «Ты што, ня ведаеш, што ў царкву хадзіць забаронена? Убачаць цябе ў ёй — адправяць у дзіцячы дом». Гэтыя словы так моцна мяне ўзварушылі, што да прыходу немцаў я блізка да царквы не падыходзіла.
Як пачалося галасаваньне наконт уваходжаньня Заходняй Беларусі ў склад СССР, мая бабуля была вельмі хворая: «Даражэнькія, я ж нічога ня ведаю. Як я буду галасаваць?» Ёй і адказваюць: «Нічога, бабуля, вы ўкіньце гэты білецік і
не хвалюйцеся». Ну яна і ўкінула. А колькі яшчэ было такіх выпадкаў... Тата, калі вярнуўся з галасаваньня, расказваў, што бачыў на небе два чырвоныя крыжы, адзін на ўсходзе, другі — на захадзе. Тады бабуля й кажа: «Дзеткі, будзе вайна й кровапраліцьце». Хутка ізноў зьявіліся савецкія танкі, якія падцягваліся да заходніх межаў, — пачаўся наступ Гітлера на Эўропу.
Перад вайной дзяцей прымушалі прыносіць у школу капейкі, як нам казалі, дзеля падтрымкі Савецкай арміі. Прозьвішчы тых, хто ня меў такой магчымасьці, заносілі ў адпаведныя сьпісы. Аднойчы засталіся мы з мамай у хаце ўдзьвёх — мама ткала для хросных, а я, дзіцё, забаўлялася. Прыходзіць нейкі палітрук і кажа: «Нам патрэбныя грошы на барацьбу з Гітлерам». Маці адказвае: «Што гэта за ўлада такая: дай ды дай! А нам хто дасьць?!» Зразумела — ворагі народу! Узяў палітрук паперу ды запісаў наша прозьвішча. Адбылося гэта 21 чэрвеня, а на другі дзень пачалася вайна. 22 чэрвеня знайшлі гэтага палітрука, утопленага ў Бярэзіне, а ў кішэні — паперы са сьпісам сем’яў, прызначаных для вывазу ў Сібір. Наша прозьвішча ў тым ліку...
Як прыйшлі не.мцы, мы лічылі іх вызваліцелямі — хоць нядоўга, але ад саветаў нацярпеліся. Маткі рэзалі букеты кветак ды казалі дзецям, каб кідалі іх на нямецкія танкі. Да простых людзей немцы ставіліся вельмі добра: з хаты нічога ня бралі, толькі раз-пораз прасілі бульбу — у нашым садзе месьцілася кухня. Нямецкіх афіцэраў памятаю файнымі, чыста апранутымі. I, у адрозьненьне ад савецкіх, якія націралі боты дзёгцем, добра пахлі. I тут зьяўляецца ў нашых мясьцінах полк Гіль-Радзіёнава. Складаўся ён з тых палонных, якія прынялі прысягу Гітлеру257. Прыйшлі ды пачалі тэрарызаваць насельніцтва: рабавалі хаты, зьдзекаваліся з жанчынаў, забівалі. У 1943-м полк адвярнуўся ад немцаў і працягнуў свае карныя акцыі ўжо пад савецкім сьцягам258.
257 Маецца на ўвазе брыгада (полк) Расейскай нацыянальнавызвольнай арміі, сфармаваная ў пачатку 1942 г. з савсцкіх ваеннапалонных.
258 1 5 жніўня 1943 г. РННА перайшла на бок партызанаў, атрымаўшы назву 1 -я Антыфашысцкая брыгада.
Першы раз партызаны прыйшлі да таты, каб забраць брытву. Добрую ён схаваў, а кепскую аддае: «Людзі, бярыце, але, калі ласка, не чапайце нас». «Чаго, — кажуць, — ты нам кепскую даеш!? Мы ведаем, што ў цябе ёсьць лепшая». Хтосьці з суседзяў здаў. Яшчэ раз, зімою, тата мусіў адвезьці да партызанаў у лес збожжа. Вярнуўся да дому змучаны, пабіты.
Цікава, што я сама ўдзельнічала ў пабудовах і савецкага строю, і нямецкага. За саветамі зьбірала камяні для лётнішча, за немцамі цягала цэмэнт для пабудовы бункеру каля станцыі Казлы. Таксама за немцамі мусілі паліваць кветкі на іхных магілах, а зімою расчышчалі дарогі ад сьнегу. Пры немцах людзі адчувалі сябе бясьпечна, бо ў вёсцы баяліся партызанскага зьнішчэньня.
Ня менш зьверскія, чым партызаны, былі атрады літоўцаў. Ой, што яны рабілі з нашымі людзьмі!.. У 1944-м паехалі да цётак у Казлы, дзе сутыкнуліся зь літоўскім батальёнам. Яны ўсіх, каго бачылі, забіралі на акопы. Брату пашанцавала — ён меў вялікі нарыў на пальцы, — а тату схапілі. Ён пазьней расказваў, што, калі б меў зброю, пазабіваў бы ўсіх — так літоўцы зьдзекаваліся зь беларусаў. Дапамаглі яго вызваліць знаёмыя брата, што служылі ў паліцыі. Пазьней беларусы-паліцыянты другі раз выратавалі нашу сям’ю, калі бацькоў ужо накіравалі ў Нямеччыну на працу «остарбайтэрамі». А ўнікнуць расстрэлу нам дапамог знаёмы ўкраінец, наш анёл-ахоўнік. Вяртаючыся з чырвонай партызанкі, ён зазірнуў у хату ды сказаў: «Уцякайце, a то вас усіх расстраляюць». I мы раніцай закінулі на воз усё, што толькі пасьпелі, і паехалі ў Глыбокае, дзе пражылі да ад’езду на Захад. Ужо пазьней мы даведаліся аб запісцы гэтага файнага ўкраінца, у якой ён прасіў прабачэньня ў Бога за тое, што пайшоў у партызанку...
Апынуўшыся ў Глыбокім, даведаліся ад мясцовых жыхароў аб жудаснай тайне, якая выявілася пры немцах. Аказалася, што пры саветах у падземнай турме былі закатаваны 1800 чалавек259 . Калі па дарогах везьлі палонных, лю-
259 Маецца на ўвазе сумнавядомая Беразьвецкая турма пад Глыбокім, якую ўвосень 1939 г. у сьценах былога базыльянскага манастыра зрабілі саветы.
дзей прымушалі закрываць вокны. Прыйшла вясна, жанчыны пачалі апрацоўваць агароды, і па мястэчку пайшлі чуткі, што з-пад зямлі даносіцца чалавечы стогн. Савецкая ўлада ўскалыхнулася ды забараніла людзям ад’яжджаць і прыяжджаць у Глыбокае. Казалі, што ў мястэчку — эпідэмія чумы. I гэта было натуральна так: савецкая чума акупавала Беларусь...
Калі немцы ведалі мову, зь імі можна было дагаварыцца, а вось гэтак званыя савецкія былі сапраўднымі катамі. Быў у нас такі выпадак: у Нямеччыну ад’яжджаў беларус, жанаты зь немкай. Прыйшоў у канцылярыю з патрэбнымі дакумэнтамі й чуе размову нямецкага чыноўніка з жанчынай, якая скардзіцца на цяжкое становішча: пяцёра дзяцей, муж забіты, прабачце, не магу вам малака здаваць. А што перакладае камуніст-перакладчык? «Яна кажа, што хоча здаваць малако партызанам». Немец, канечне, страшэнна раззлаваўся, і тут у пакой з калідору ўбягае гэты беларус і крычыць, што перакладчык хлусіць. Тады немец дастаў з кішэні пісталет і бяз роздуму застрэліў камуніста...
Мой старэйшы брат Уладзімер, які працаваў у канцылярыі ў гміне й належаў да Саюзу Беларускай Моладзі, надумаў ісьці ў Беларускую Краёвую Абарону. Але да Слоніму, дзе месьцілася афіцэрская школа, даехаць не пасьпеў. У мястэчку Лужкі ён быў паранены партызанамі й кінуты на дарозе. Яго падабралі немцы й адвезьлі ў шпіталь, дзе доктар-камуніст зрабіў апэрацыю. Пазьней мэдсёстры расказвалі, што пасьля апэрацыі Уладзімер вельмі хацеў піць. I доктар даў загад даць вады. Пасьля гэтага выпадку лекар зьнік недзе ў лесе, а потым быў забіты немцамі. Хавалі брата, як героя: зьехаліся прадстаўнікі СБМ з Глыбокага, быў сам кіраўнік Саюзу Міхась Ганько зь Менску, яго хлопцы разам зь немцамі й жаўнерамі БКА несьлі варту каля царквы.
21 чэрвеня 1944 г. тата прыбег з працы й кажа: «Дачка, ідзі да маці ў Паляніны, скажы, што мы мусім уцякаць з Глыбокага. Немцы распаўсюдзілі лятучкі, у якіх напісана, што праз тры дні нас пачнуць бамбіць». Нікодым пайсьці ня мог — яго б схапілі тады на акопы. I я, маленькая дзяўчынка, пешшу прайшла дваццаць кілямэтраў. На Захад ру-
халіся немцы, уцекачы. і толькі я адна ішла ў адваротным кірунку. А 8-й гадзіне прыйшла да дзядзькі Ільлі. У хаце сабраліся сваякі, у якіх гасьціла мама, і ўсе пачалі думаць, што рабіць. Сышліся на тым, што, каб пазьбегнуць Сібіры, трэба ўцякаць. Дзядзька даў нам сваю сівую кабылу, другі дзядзька закалоў сьвіньню й злажыў засоленае мяса ў бітоны. Каб яго зварыць, мы дзесяць разоў мянялі ваду, але ж не памерлі галоднай сьмерцю. 24 чэрвеня мы разьвіталіся са сваякамі. Ніколі не забуду дзядзькавы словы: «Памятайце пра нас. Мы патрабуем свабоды». Прывязалі да воза карову, злажылі хлеб, які сьпякла цётка, нейкія рэчы. Глыбокае ўжо было спалена немцамі, «каб не дасталася ворагу». Некранутымі засталіся толькі рэлігійныя й культурна-адукацыйныя будынкі. Перад ад’ездам мама пабегла на магілку сына. Вяртаецца да возу з цукрам і сольлю: людзі разьбіралі нямецкія вагоны з правіянтам. Праехаўшы колькі кілямэтраў, апынуліся пад абстрэлам зьнішчальнікаў. Тата аж закрычаў: «Хутка лажыцеся на зямлю!» Дык палеглі ня толькі мы, але й кабыла з каровай... Нямецкая зброя атаку адбіла, і далей мы ехалі ажно да Паставаў. Неяк глядзім — хатка з запаленым у вакне сьвятлом. Пастукалі ў дзьверы — выходзіць манашка. Яна зрабіла вячэру, разаслала пасьцель і сказала: «Ні ў якім разе нікому не кажыце, што ўцякаеце. Тут шмат камуністаў — вас заб’юць». Раніцай у хаце зьявіліся камуністы й як адрэзалі: нікуды вас, здраднікаў, ня пусьцім. Тады мама, яна была сапраўднай гераіняй, выбегла з дому да дарогі. Бачыць — абоз зь немцамі, а на ім — знаёмы сьвятар з Докшыцаў. Зь імі разам ехала маладая дзяўчына зь Менску, перакладчыца, яна й расказала немцам пра наша становішча. Тыя схапіліся за пісталеты й да камуністаў: «Не адпусьціце гэтых людзей — мы вас тут паложым». Камуністы не сказалі аніводнага слова супраць. Немцы далучылі нас да свайго абозу, і далей мы ехалі разам.
КНІГІ ОНЛАЙН
