Паваенная эміграцыя: скрыжаванньні лёсаў
Аляксандр Адзінец
Выдавец: Медысонт
Памер: 704с.
Мінск 2007
He даяжджаючы да Коўна, каля вялікага нямецкага лягеру, трапілі пад мацнейшую самалётную атаку. Тата сказаў, што жывымі, напэўна, ня выйдзем... Але немцы зьбілі тры самалёты, астатнія самі паразьляталіся. У Коўна нам выдалі пасьведчаньне, якое абавязвала любую групу далучыць нас да сябе. Зьбіраемся перайсьці мост церазь Нёман,
падыходзіць літовец-паліцыянт і адбірае карову. Добра, што нашыя знаёмыя немцы недалёка адышлі. Мама як памчалася да іх, крычыць! Літовец знайшоў аргумэнт, што гэтая карова — партызанская, на што немцы адказалі: «Гэта хлусьня. Мы ведаем гэтую карову. Аддай яе людзям, a то разьвітаесься з жыцьцём». У першай жа вёсцы зайшлі ў двор, каб набыць хлеба ды напаіць жывёлін. Нас сустрэла жанчына, полька, якая сказала, што непадалёк, каля магільніку, месьціцца вялікая група людзей у чорных уніформах. Мы паехалі да іх, бачым — нашы, беларусы: паліцыянты, настаўнікі, розныя кіраўнікі. Немцам, якія апекавалі групу, паказалі пасьведчаньне й далей ехалі ўжо разам з суайчыньнікамі. Немцы гэтыя надта добра да ўсіх ставіліся. Напрыклад, ежу здабывалі не на 86 сваіх чалавек, а на 120. Тое, што заставалася, яны слалі сваякам у Нямеччыну. Казалі, каб не выкідалі хлеб, а сушылі сухары, бо ў Нямеччыне нас чакае голад. I мелі рацыю...
Завезьлі нас ва Ўсходнюю Прусію. Працаздольных накіравалі на фэрму, дзе тата шыў мясцовым людзям адзеньне. Я ж працаваць не магла, бо ня мела яшчэ 15 гадоў — сядзела ў пакоі й насядала на нямецкую мову. Быў выпадак, калі мяне хацелі загнаць на кухню чысьціць бульбу. Аднак, калі быў узгаданы закон, які забараняў прымушаць працаваць малалетак да пятнаццаці гадоў, што прыехалі ў Нямеччыну па сваёй волі, ад мяне адчапіліся.
Дарэчы, яшчэ па дарозе ў Прусію з нашай групай здарылася непрыемнасьць. Адна з нашых дзяўчынак папала пад нямецкую машыну, у якой на нейкі сход сьпяшаўся афіцэр. Дык ён ня кінуў яе на дарозе, а адразу адвёз у шпіталь, назаўтра вярнуўшы бацькам. Вось гэта быў прыклад сапраўднай чалавечнасьці.
А аднойчы з Бэрліну да нас прыехаў Анатоль Плескачэўскі, брат Барыса Плескачэўскага, які зь сям’ёй жыў у адным пакоі з намі. Прыехаў, пахваліўся сваім добрым бэрлінскім жыцьцём, забраў сям’ю й паехаў назад у Бэрлін. А мы тым часам, пазбаўленыя кіраўніка, спалі не ва ўпарадкаваных хатах, як іншыя, а ў хлявах пад дажджом.
Перад ад’ездам у Шварцвальд нас усё ж такі пазбавілі нашай каровы, выдаўшы дакумэнт, які быццам дазваляў
атрымаць ад Нямеччыны грошы па заканчэньні вайны. У лягеры мы пасяліліся ў памяшканьнях асобаў на 20, спалі на драўляных лавах, нават падушкі былі з дрэва. Савецкія салдаты ды афіцэры, якія раз-пораз прыходзілі да нас, страшылі: «Вось вас тут пудраць, мыюць, а заўтра ў печ сунуць». Празь некаторы час адбыўся сход, на якім немцы набіралі для сябе работнікаў. Запыталі, ці ёсьць краўцы. Мама й выпальвае: «Так, я й мой мужык!» Тата ў адказ: «Што ты зрабіла? Толькі прыехалі, уладкаваліся, а што цяпер — сьмерць? Э-э-х...» Але пераезд да новай працы нас выратаваў. Адзін з супрацоўнікаў фабрыкі «фольксдойч» аднойчы паведаміў, што Чырвоная Армія падыходзіць да Бэрліну, і даў нам раду перабірацца ў Заходнюю Нямеччыну, дапамогшы з паперамі.
2 лютага, у суботу, мы паехалі па справах на Вайсэнзээ ў рэдакцыю газэты «Раніца», і якраз у гэты час наша фабрыка была зруйнавана бомбамі. Пабеглі з братам шукаць бацькоў, а яны нам насустрач ідуць: расплакаліся ўсе, такая радасьць напаткала. Што рабіць далей? Канечне, ісьці ў паліцыю, рэгістравацца, пытацца куды падацца. Накіравалі нас у рабочы лягер, выдалі сякія-такія рэчы, ежу. Ніколі не забуду, якое сьвята зрабілі францускія палонныя для ўсіх дзетак, якія жылі ў лягеры. Чым яны нас толькі ні частавалі: і сухарыкамі, і цукеркамі, і кавай, і шакалядам. У 13 гадоў я ўпершыню паспрабавала шакаляд! Пасьля заканчэньня вайны, атрымаўшы пакеты ад Чырвонага Крыжа, так аб’елася шакаляду, што ледзь не памерла. 3 тых часоў і ажно да пераезду ў ЗША нават глядзець на гэта не магла.
Мусілі пакідаць сталіцу, але справа гэтая аказалася цяжкай надзвычайна. Забралі з хаты галоўныя рэчы (у тым ліку бацькаў «хлеб» — машыну для шыцьця) ды паехалі на вакзал на Аляксандарпляц, ля Рэйхстагу. Першы цягнік прайшоў, другі, трэці. Усе забітыя так, што палец ня сунеш, народ чапляецца за ўсё што магчыма. I гэта паўбяды — трэба білеты мець! А кішэні пустыя... Тата здымае з рукі залаты гадзіньнік, які яму падарылі з нагоды шлюбу, дае яго мне й кажа, каб ішла да білетнай касы. Падыходжу да вакенца, паказваю чатыры пальцы й кладу гадзіньнік. Касір, безумоўна, усё зразумеў і выдаў мне чатыры білеты. Заходзім у вагон, а там — нямецкія афіцэры. Пачалі пытаць, хто мы, адкуль прыехалі, куды накіроўваемся. Адна немка, якая ка-
зала мне, што я вель'/ і падобна на яе ўнучку, памерлую ад раку, вучыла мяне: «Ніколі не гавары, што ты зь Беларусі. Кажы, што прыехала з Сылезіі». Я дакладна так і сказала.
А 5-й раніцы нас будзіць кандуктар, глядзіць на білеты й кажа, што мы далёка ад’ехалі ад нашай станцыі. Мусілі сядаць на іншы цягнік і вяртацца назад. Едзем, і раптам, a 8-й гадзіне, паведамленьне: бомбавая атака. Усіх людзей разьмясьцілі ў памяшканьні Чырвонага Крыжа, накармілі. У немцаў так добра ўсе было арганізавана: ужо а 3-й гадзіне пасьля абеду разбомблены мост быў адноўлены.
Прыяжджаем у мястэчка Вальшродэ, на двары ўжо цёмна, але трэба ісьці ў паліцыю. Паліцыянт там сядзеў такі грубы — ніколі ня бачыла такіх. Нягледзячы на афіцыйны дазвол пакінуць Бэрлін, ён моцна раззлаваўся: «Хто вам дазволіў пакідаць Бэрлін?! Мы мусім выйграць вайну!» Я ад адчаю заплакала. Тады немец пабег у іншы пакой, прынёс цукеркі, пачаставаў нас і пачаў супакойваць: «Прабачце, я не хацеў так зрабіць. Так атрымалася... Гэтую ноч праведзяце ў лягеры «Гітлерюгенд», а заўтра раніцай паедзеце да свайго баўэра, пытацца, ці прыме ён вас». Раніцай тата з братам засталіся ў лягеры, а мы з мамай пайшлі да баўэра. Той на працу нас ня ўзяў, сказаўшы, што вайна хутка скончыцца, дый патрэбы ў дапамозе ён ня мае. Параіў зьвярнуцца ў «арбайтсамт»260 . Вяртаемся да таты й брата, а яны расказваюць: «Ой, што тут бяз вас было: прыходзілі нейкія юнакі, сьпявалі й агітавалі за Гітлера, яшчэ нешта казалі. Але мы нічога не зразумелі». Раніцай наступнага дня, калі мама, тата й брат пайшлі шукаць працу, адбыўся моцны авіяцыйны налёт — былі забітыя некалькі чалавек... Ізноў мусілі ісьці ў паліцыю. Той самы паліцыянт накіраваў нас у працоўны лягер. Людзей якіх толькі нацыянальнасьцяў там ня бачылі: французаў, палякаў, украінцаў, двох палешукоў... Жылі ў пакоях, разьлічаных на 20 чалавек, спалі на трох’ярусных ложках: бацькі на першым, я — на другім, Нікодым — на трэцім. Наша сям’я пачала працаваць на скураной фабрыцы, узначальваў якую чалавек, які належаў нейкім чынам да СС. Але ж надта добры, лагодны быў мужчына. Аднойчы адну польку, якая ўкрала скуру для гандлю, ад-
260 Камітэт працы.
везьлі ў канцлягер. Дык ён, даўшы ёй добрую характарыстыку, вызваліў яе адтуль. Дапамагаў гэты немец і мне, у першую чаргу ў вывучэньні нямецкай мовы. Таксама падказаў, як наша сям’я можа здабываць дадатковую ежу: «Кожны чацьвер палонныя італьянцы ў цясьлярні вараць кашу. Ідзі да іх зь вядзерцам ды папрасі». Што ж, дзяўчынка я была сьмелая — так і рабіла. Мяне заўсёды прапускалі ў пачатак чаргі. Суп, які варылі на нашай кухні, быў ня чым іншым, як вадой: пара кавалкаў хлеба й маленькі кавалачак мяса — з голаду можна было памерці. Трэба было неяк круціцца, здабываць харчы. Аднойчы мама дала мне пачку цыгарэт і наказала ісьці на кухню да галоўнага «коха» — паспрабаваць памяняцца. I кухар за цыгарэты рэгулярна наліваў мне з дна катла самую гушчу.
Рабіла я яшчэ адну рэч, якая камусьці можа не спадабацца. Але ж я пра яе вам усё ж раскажу. Тая самая немка з Бэрліну, на ўнучку якой я была падобна, навучыла мяне: «Я ведаю, што вам цяжка. Дык, калі будзеш у магазыне, паднімі правую руку й скажы: “Хайль Гітлер!” Усё дастанеш». Так і рабіла, гаворачы, што прыехала з Сылезіі. I, ведаеце, жанчына не хлусіла: я прыносіла дадому й хлеб, і каўбасу, і шынку... Адзінае, я ня мусіла казаць паліцыянтам, дзе гэтыя прадукты даставала. Але ніколі аніводны паліцыянт мяне не затрымліваў. Узаемная дапамога была ў нас з украінцамі: мама шыла дзяўчата.м сукенкі, а яны забясьпечвалі нас яйкамі й маслам. Наогул я маю вялікую пашану да ўкраінскага народу: у маім жыцьці зь ім зьвязана шмат чаго добрага.
27 кастрычніка 1949 г. а 10-й раніцы наша сям’я прыбыла ў Нью-Ерк. Дарэчы, у Паўночную Амэрыку мы трапілі праз каталіцкую акцыю: мы ўсе — каталікі ўсходняга абраду, уніяты, як у вас кажуць. На параплаве разам з намі ехаў рабін. У Беларусі людзі казалі: бачыць рабіна — вялікае шчасьце. Я за сваё жыцьцё бачыла чатырох. У 1937 г. адзін ехаў з Докшыцаў у Глыбокае на сьвята, а на двары была жудасная бура. Ён пастукаў у дзьверы: «Я — рабін, ці пусьціце на начлег?» Маці адказвае: «Безумоўна, мы ўсе — людзі аднаго Бога. Заходзьце, калі ласка». На вялікай лаве пад абразамі паслала яму пасьцель. Раніцай я, зусім яшчэ дзяў-
чо, гляджу — накручвае ён нешта на рукі, на лоб. Я засьмяялася: такі сьмешны чалавек! А бабуля прыклала пальцы да вуснаў: «Ціха, нельга сьмяяцца. Ён моліцца, гэта — сьвятое».
На параплаве мы зноў спаткалі рабіна, які зарганізаваў вялікі канцэрт. Дзяўчынкі-беларускі сьпявалі народныя песьні, танцавалі «Лявоніху». А потым разыгралася бура — божа, як жудасна было. Калі праплывалі Ля-Манш, параплаў аж затросься: некаторых пачало ірваць, іншыя трымаліся за сьцены, шмат каго забралі ў шпіталь. Зрабілі прыпынак у Англіі й зноў у дарогу — цераз акіян. I зноў бура, ды яшчэ мацнейшая: усіх людзей павыводзілі на палубу, маракі пачалі рыхтаваць лодкі для ратаваньня. Доўга прырода трымала нас у страху, але абышлося — прыбылі ў НьюЁрк. Брат захварэў на пнэўманію й потым быў вельмі ўдзячны лекару, які згадзіўся лячыць яго задарма. Грошай у нас амаль не было, толькі на ежу давалі. А я, апынуўшыся ў Нэбрасцы, перш-наперш спаткалася з каталіцкім сьвятаром, які доўга выпытваў пра мае пляны. Па-ангельску я ўжо гаварыла — два гады вывучала ў гімназіі ў Нямеччыне. Але яшчэ па дарозе са мной здарыўся такі выпадак. На чыгуначнай станцыі бачу, што да мяне прыглядаецца нейкі старычок. Урэшце падышоў. Высьветлілася, што ён — рабін, які паходзіць зь Пінску. Беларускай мовы ён ня ведаў, гаварылі па-польску. Рабін даў мне шмат якіх каштоўных радаў, ва ўсіх падрабязнасьцях намаляваўшы а.мэрыканскае жыцьцё. Бачыце, гэта лёс.
КНІГІ ОНЛАЙН
