Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
— Дарагія таварышы,— пачаў ён нетаропка,— сябры і паплечнікі, асабіста наш паважаны госць, у гэты гістарычны момант я, як вялікі міратворца і чалавекалюбца, хачу выпіць за нябачаны росквіт...
Ён так і не закончыў. У гэты момант у пакой з крыкамі ўварваліся агенты пільнасці.
— Дзе ён? Дзе ён? — закрычалі яны.— Дзе ён?
Прэзідэнт пераможна ўсміхнуўся і паказаў пальцам на мяне. Старшыня паспешліва цугліў са шкляніцы віно — гэта было апошняе, што я ўбачыў тут. Агенты пільнасці схапілі за рукі, заламалі іх за спіну і вывелі за дзверы. Следам выбег Прэзідэнт.
— Вось забыліся,— працягнуў ён агентам Святое пісьмо.— Думаў, што схаваешся ад нас? — задаволена мовіў ён мне.— Мы ўсюды! Усюды!
На вуліцы нас ужо чакаў бранявік. Ля яго тоўпіліся
зацікаўленыя гараджане. Сярод іх і тая дзяўчынка з блакітнымі вачыма. Яна глядзела некуды ў бясконцую далеч, кудысьці туды, у будучыню. У руках дзяўчынка трымала паштоўку з рэпрадукцыяй «Дынарыя кесара».
— Ану, пакажы гэтым цемрашалам клас! — штурхнулі мяне ў спіну агенты, і я звыкла крыкнуў штомоцы:
— Ня'хай жыве горад Шчасця!
/9S7 г.
НА КРУГІ СВАЯ
I
Восень. Дажджоў самотных чарада цягнецца з дня ў дзень. Ім раскоша, ім прыволле. Хто іх спыніць? Толькі зіма, але яна яшчэ далёка. Калі яна дабярэцца да нас? А пакуль дажджы льюць. Людзі пахаваліся па сваіх хатах, амарочана чытаюць газетныя казкі аб шчасці. Я крочу па дарозе за горад. Абапал дарогі маўкліва стаяць дрэвы. Яны ўпрыгожыліся хто ў жаўцізну, хто ў чырвань аксамітнае лістоты, хто па-ранейшаму фанабэрыцца бляклай зелянінай мінулага, чырвоныя каралі — на рабінах. Нязвыкла мне бачыць сярод маркоты дажджоў святочную вопратку дрэў. Дождж сячэ мяне па твары, кроплі вады сцякаюць па плашчы. Сёння я выйшаў у далёкую дарогу, я пакінуў свой дом.
Жыў-быў чалавек. Гэты чалавек — я. Быў ён, як і ўсе людзі, што жылі ў яго горадзе. Так, як і яны, раніцай спяшаўся на працу, працаваў, так, як і яны, нечага мітусіўся, нешта шукаў, нешта казаў — быў плоць ад плоці, крупінка тых, сярод якіх жыў. Але аднойчы ён прачнуўся раніцай і падумаў: «Быццам бы зусім нядаўна вабіла мяне зіхценне мыльных пухіроў і хацеў я схапіць іх рукою. Такімі дзіўнымі яны мне здаваліся, так незвычайна яны зіхацелі». А пухіры лопаліся ў маіх далонях — і іх ужо няма. I неўпрыкмет для мяне гады мыльных пухіроў змяніліся самотнымі гадамі школьных настаўнікаў. I быццам нядаўна ўзяў я ў рукі буквар — імгненне, і ўжо загорнута школьнай навукі япошняя старонка. I надышлі гады першых пацалункаў, што змяніліся гадамі першых развітанняў, а там
падаспелі і гады страт. Імкліва імчацца ашалелыя коні часу. I толькі мільгаюць у вачох верставыя слупы жыцця. I пытаюся ў сябе: «Дзеля чаго я жыву, які сэнс майго жыцця, якая ісціна ўсяго таго, што вакол мяне?» I вырашыў чалавек, г. зн.— я, знайсці адказ на свае пытанні. Прыгадаў я тады і нечыя словы, якія вычытаў у нейкай кнізе, што было б у жыцці значна прасцей аб усім забыцца, было б прыемна не насіць ланцугоў, толькі боязна ўгнявіць багоў, добра было б пасля бойкі памахаць кулакамі, але пасля бойкі кулакамі не махаюць.
Можа,мне трэба скінуць ланцугі, ланцугі свайго мінулага, і пайсці шукаць ісціну, не баючыся гневу багоў?
II
Многа я пытаўся ў людзей пра ісціну, пра сэнс жыцця. I многае чуў у адказ. «Ай, не пытайся, і сам не ведаю нічога, і самому хочацца ведаць»,— часцей за ўсё адказвалі мне. Сустрэў я і таго, хто папярэдзіў мяне: «Слухай, чалавек, быў я калісьці барадаты з космамі нечасаных валасоў. Я хадзіў па белым свеце, раздаваў мудрасці словы, фарысеяў клікаў да адказу, бедных абараняў. Аднак аднойчы падсцераглі мяне ў вузкім месцы. Нехта крыкнуў: «Вучыце яго жыццю-быццю!» I мяне звалілі з ног. Доўга мяне лупілі, настаўлялі на сапраўдны шлях. I вось бачыш — я адрокся ад свайго мінулага. Жыву і не думаю пра сэнс і пра ісціну не думаю, не шукаю сабе нязведаных шляхоў. Вось і табе раю». Мне б паслухацца — не паслухаўся.
Шляхі-дарогі-сцежкі-пуцявіны-ростані. Праз змрочныя лясы, праз бары, праз дубровы. Па сцежках, па дарогах. Воблакі над галавою, дажджы з хмараў. Гарады і весі. Надпісы на сценах будынкаў: «Тут быў Вася». Корчмы, спевы жалейкі. Зорнае неба. Людзі. Споведзі і недавер. Маўчанне. Размовы.
— Сэнс жыцця? Хм... Сэнс жыцця? He ведаю. Жыву, як жывецца.
— Шчасце, кажаш. Яго разумеюць кожны па-свойму. — Жыццё не мае сэнсу. Бо які сэнс у нашым жыцці? — Ісціна, сэнс, шчасце, каханне — усё казкі для дурняў. Мы нікому не патрэбныя: ні сябрам, ні сваякам, ні Богу, ні д’яблу.
— Палову жыцця мы падымаемся ўгору і вось нарэшце падняліся на самую вышыню, не паспелі перавесці дых,
выцерці пот, як трэба спускацца ўніз, дзе чакае нас дзень смерці.
— Ва ўсім мы самі вінаватыя, таму і змірыліся, што за нас рашаюць іншыя.
— Эх, падняў я кубак за сваё здароўе, толькі кубак вось бязэдны.
— He вабяць нас болей вандроўныя спевы. He хвалюе кастроў начны агонь. He па душы нам вольны вецер. Толькі грошы — ісціна і сэнс.
— 3 жыццём гуляў, як вецер са сцягам. Сек усюды праўду — засталіся пні. Кожную дзеўку, што мне ўсміхнулася, абяцаў да смерці кахаць. Хацеў быць я славутасцю, а стаў нікім. I вось жыву для слова «прэстыж».
— Мне б дачакацца сыночка. Дзе ён блукае, родненькі? Можа, сустракаў яго, Васем клічуць?
— Збіраў я мудрасць па крохах, але не стаў ад гэтага мудрэйшым. I марыў аб Сіняй птушцы, хацеў шчасця сабе знайсці. I пайшоў я шукаць птушку гэтую. Дзе і як, не ведаю сам, напіўся горкай вадзіцы пад крумкачоў злавесны крык. Што казаць аб Сіняй птушцы. He злавіў яе, не злавіў нават і сініцы. Вось і журавоў праляцелі апошнія кліны.
— Да мяне мудрасць прыйшла. Я дарэмна ўжо не пакутую. He каштуе каханне ні гроша. I калі жанчына да іншага сыходзіць, я спакойна яе адпускаю: «Бывай, дарагая, шчасця табе». Яе здрада мяне не хвалюе. Ведаю, што кахання няма,— і, значыць, яна мяне не кахала, і, значыць, я яе не кахаў.
— Што было, тое было. Бруднай вадой сплыло, празвінела капейкай, растала салодкай цукеркай, згарэла таннай цыгарэтай, змылілася, як мыла.
— Учора ты ліхвяр, што дае пад рэз жабраку грош, а заўтра ты жабрак, які прапіў гэты грош. Учора ты святасць, а сёння — грэх, учора ты смех, а заўтра — плач... Жыццё, як дзень і ноч, як адлівы і прылівы, зіма і лета, боль і асалода. I гэта падман называцца чалавекам. Ты вечны дух, дух супярэчнасці: сцвярджэння і адмаўлення. I ўсе спробы ўтаймаваць дух статутамі, кодэксамі, запаветамі нішто іншае, як тлум, усялякая мітусня і гібенне духу. Я быў не бліжэй да ісціны з кожнай новай сустрэчай, а, наадварот, ісціна, як мроя, аддалялася ад мяне, клікала за сабою, вяла далей і далей па дарогах зямлі.
Ill
I раптам убачыў я перад сабою дзяўчыну. Яе сінія вочы — як уваскрашэнне з паняверкі. I сонечныя промні гулялі з яе валасамі. Анёл-ахоўнік мой. I хлусілі тыя, хто казаў мне пра каханне: «Любоў — гэта тавар. Усё цяпер тавар. Паслухай. 3 усіх бакоў: купі — прадай. Усё — сродак для нажывы. За бясслаўе і тое хоць грош ды дай, а за любоў тым больш». «Каханне? Ці не ўсё роўна, каго абдымаць, ці не ўсё роўна, каго любіць? Калі ў начной цемры на ложку не разгледзіш ніводнай рысы твару, ні лініі носа, ні выгіну броваў. I не ўбачыш вачэй. He ўсё роўна, прыгожая ці не, не ўсё роўна, плаціш за каханне ці так купляеш яе за наіўнасць». He, гэта ўсё падман.
I я падышоў да дзяўчыны.
— Я ведаю, хто ты,— мовіў я.
Дзяўчына зірнула на мяне сваімі прыгожымі вачыма, і пяшчотная ўсмешка з’явілася на яе вуснах.
— I хто ж?
— О, ты чароўная і непаўторная. Штораніцы ты прачынаешся і з сумам паглядаеш у акно, дзе ў шэрым мроіве дзён сноўдаюцца людзі. О, тваё імя вартае таго, каб яго пісалі на шчытах рыцары. О, твая прыгажосць павінна натхняць паэтаў. О, твае вочы — маляваць мастакам. I як ты спазнілася. I ніхто табе не дапаможа, апроч мяне.
— А ты рамантык. I падабаешся мне,— адказала мне дзяўчына.
I тым вечарам я быў у яе. Софія — такое боскае імя насіла дзяўчына.
— Ну што ж ты сядзіш? Налі мне кроплю віна і забудзься пра свае дурныя штучкі: ісціна, сэнс, шчасце,— казала мне дзяўчына.— Сустрэнеш ты мудраца, і растлумачыць ён табе, навошта любоў нам дадзена і амарочаны дым цыгарэтаў, келішак віна і таго, чаго няма.— А пасля мовіла: — Люблю вусны твае і вачэй сум.
I паклала рукі свае мне пяшчотна на грудзі, ціха шапнула:
— He сумуй, усё лухта, апроч кахання, не забівай галавы дурасцю.
I рук яе танюсенькая нітачка мяне абняла, і не парваў я гэтай нітачкі.
Нічога за тысячы гадоў не змянілася. Усё зноў паўтарылася.
А раніцай мы развіталіся.
— He пакідай,— прытуліўшыся да мяне, сумна папрасіла Софія.
— He магу, каханая. Я вярнуся да цябе.
— Неразумны, ты крочыш паўз жыццё, шукаючы яго сэнсу. I ніколі не зразумееш нічога, і ніколі не знойдзеш, што шукаеш, бо трэба чытаць кнігу, а не каментарыі да яе. Ты, як вецер, што дзьме ў ветразі карабля, на якім плывуць маракі дадому. Ты можаш атрымліваць асалоду ад сваёй магутнасці, але ніколі не спазнаеш радасці і самоты людзей на караблі. I аднойчы ты азірнешся, а жыццё пражыта, і нічога ў ім у цябе не было. Ты растраціў дні на пошукі сэнсу жыцця. О, ты зненавідзіш сваю дурасць, увесь свет, людзей і адпомсціш жыццю за свой падман — ты назавеш яго бессэнсоўным.— Софія змоўкла, з надзеяй зірнула мне ў вочы. Я бачыў гэтую чароўную сінь яе вачэй, я бачыў пакуту ў іх. Я быў удзячны гэтай дзяўчыне за каханне, за тое, што адчуў, што такое быць каханым, але не мог я спыніцца на палове шляху.
— Застанься,— ціха, не верачы, што я выканаю яе просьбу, папрасіла. Але я не паслухаўся яе.
IV
I зноў шляхі-дарогі-сцежкі-пуцявіны. Неба над галавою. Гарады і весі — надпісы на будынках: «Тут быў Вася». Сустрэчы. Споведзі. Недавер. Маўчанне. Словы.
— Узяць аб мінулым забыць. He трэба мне ўспаміны. Усё без попелу спаліць. Так, спаліць. I стаць у жыцці зусім іншым: абыякавым і бяздушным. Шмат усяго абяцаць, але нічога і ніколі не выконваць. Усіх сябрамі называць, але нікому ў бядзе не дапамагаць. Як я буду жыць? А проста, як і многія жывуць сабе і зусім не сумуюць. Як гаворыцца: «На нет і суда нет».
— Што пражыта жыццё па-сабачаму, адразу не зразумееш. He магло быць іначай, калі апусціўся ні за грош. Дзверы зачынілі перад носам. Вось дык не чакаў. Міла мовілі: «Бывай». Відаць, вінаваты я сам. He дапаможа хваробе кашаль.
КНІГІ ОНЛАЙН
