Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
— Колькі ні навальвалася бедаў, колькі ні выпадала выпрабаванняў і часта дзень здаваўся ноччу, а вясна — зімою, і ўсё ж я верыў, спадзяваўся і кахаў.
— Раней мог, а зараз праз не магу. Раней смех, а зараз ужо плач. Раней — чорны крумкач, а зараз — бялюткі
лунь. Раней — ускач, а зараз — цішком. I адлюблю ўсё, што міла сэрцу. Раней не мог, а зараз змагу.
— А было тое, што ёсць, а ёсць — тое, што будзе, а будзе тое, што было. Гэта толькі прыказка, а казка наперадзе. У казцы Ваня-дурань царэвічам стане і царэўну пад вянец павядзе. Гэта толькі казка, а ў жыцці было тое, што было, а ёсць тое, што ёсць, а тое, што будзе — тое і будзе.
— Калі няма аб чым шкадаваць, дык і не было чаго шкадаваць. Мы носім перакананні, як вопратку. Аголенасць наша палохае болей, чым немата. А я быў падобны на ўсіх і не падобны сам на сябе. У адзіноце свайго «Я» называлі мяне чалавекам. Але калі прыйшлі тыя, хто назваў сябе маімі вучнямі, і тыя, хто назваў сябе маімі паплечнікамі, і тыя, хто назваў сябе маімі паслядоўнікамі, і проста валацугі і цікаўныя «Я» растварыўся ў агульным «Мы», а «Мы» былі натоўпам. I кожны адчуваў сябе лішнім і хацеў быць богам. Ад злосці кожны нешта крычаў і ніхто нікога не чуў. 3 натоўпу, як з кокана матыль, вырваўся нехта, але крылаў у яго не было, і рукі яго звязаў час, упаў ён пад нашыя ногі.
Няма чаго шкадаваць, калі нічога і не было.
Многае я пачуў, але, на жаль, ніхто мне не даў адказу, які б задаволіў мяне. У чым сэнс жыцця, у чым яго выснова? Многія казалі — у шчасці. Аднак я заўважыў дзіўную акалічнасць: шчасце бачылася людзям як нейкая бутафорыя, што ўпрыгожвае сцэну, дзе адбываецца дзея пад назваю «жыццё». Я наперад ведаў, хто як мне адкажа. Гандляр мовіць, што сэнс для яго — гэта ўгандляваць паболей грошай, вайсковец — даслужыцца да генеральскага звання, пісьменнік — выдаць чарговую кнігу, селяцін — каб добра ўрадзіўся хлеб, дзяўчына — удала выйсці замуж, атлет — выйграць спаборніцтвы і г. д. Усё часцей і часцей я думаў аб нечым сумным і тужлівым. Жыву на свеце зусім не так, як людзі ўсе. Чаго шукаю? Што, мне болей за ўсіх трэба? Згубіў я на доўгіх шляхах колькі дзён. I сам не ведаю ўжо. Стаміўся. Збірай чалавек у торбу свае памылкі — адзіны свой набытак — і дадому. I вось я вярнуся назад — і з чым? А ні з чым — так і не знайшоў тое, што шукаў.
V
— Ты хто?
— Я смерць. Ты не бачыш мяне, але я існую, а значыць, я існасць. Я мінулае, і я сённяшняе, я будучае. Я настаўнік,
і я суддзя, я мсціўца, і я літасць, я надзея, і я расчараванне. Я валодаю светам. Я сэнс жыцця. Я яго шчасце, яго каханне.
Смерць, здаецца, я ведаю, навошта я тут. Канечне, усё было табе ў дагоду. Мяне, маладога, здаровага, які адчувае сваё цела, прагне жыць,— паклала на аперацыйны стол, каб зразумеў я сваю крохкасць і безабароннасць перад табою.
— Як вы пераносіце навакаін? — пытаецца ў мяне доктар.
— Добра.
У шчылінцы паміж павязкай на роце і шапкай бачу я доктаравыя вочы. Я змірыўся са сваёй бездапаможнасцю, і мне не сорамна за сваё аголенае цела. Сястра падае доктару шпрыц. Я закусіў губу. Вытрымаць толькі боль. Зачаравана гляджу на іголку. Укол спачатку не балючы, але іголка глыбей увайшла ў пухліну, і востры боль, як ток, працяў мяне. Рукамі ўчапіўся я за стол і трываю.
— Ах, маць...— вылаяўся доктар.— Дай мне другі шпрыц.
«Зноў калоць будзе»,— з жахам думаю я. Хутчэй бы ўсё скончылася.
Сястра падае доктару другі шпрыц. Бачу, як ён спакойна націскае на поршань і з канца іголкі пырскае фантанчык шэрай вадкасці. Зноў мяне колюць, і зноў боль. Але адчуваю, як цвярдзее пухліна, як боль суцішаецца, становіцца глухім. У руках у хірурга скальпель. Нешта гарачае, вільготнае цячэ па маёй назе... Гэта гной. Доктар выціскае яго разам з крывёю з пухліны. Праз колькі хвілін усё было скончана, рана прамыта, перавязана.
3 цяжкасцю злажу са стала. Нацягнуў парты, падзякаваў доктару і выходжу. Як п’яны, хістаючыся, крочу па калідоры. У канцы яго, каля акна, сабраліся хворыя, гучна размаўляюць паміж сабою. У калясцы-крэсле сядзіць стары, дыміць махоркаю. Раптам ён хапае мыліцу, што стаіць каля сцяны, і крычыць на кагосьці: «Не быў такім цар. Што ты, малакасос, ведаеш. Удару, прэч пайшоў». Я дабіраюся да свайго пакоя, рассцілаю ложак і кладуся ў яго. Са свайго ложка падымаецца мой сусед. Абапіраючыся на кій і спінкі ложкаў, ён марудна сунецца да дзвярэй. На кожным кроку спыняецца. На яго даўно няголеным твары пакутлівая грымаса. Здаецца, пергаментна-жоўтая скура ад пакуты прутка напінаецца на пашчэнках.
— Цяжка мне, сынок,— выдыхнуў стары і пакутліва зірнуў на мяне выцвілымі слязлівымі вачыма.
Ды і мне нялёгка. Як гэты стары, бездапаможны. Мы пазначаны адной адзнакай — вунь бачна з акна — могілкавыя крыжы. Стары выйшаў з пакоя, а я застаўся адзін. I нагадалася Софія. I хацелася, каб са мною была яна, каб яе пяшчота вяртала да жыцця.
Мінулі тры дні, як я ляжаў у шпіталі. Штодня мне рабілі перавязку, маладыя медсёстры-навучэнкі шпілялі мяне ўколамі, штодня я піў процьму нейкіх таблетак. Рана гаілася, і я ўжо на трэці дзень свабодна хадзіў. Доктар увяшчаў мяне, што праз дні чатыры я ўжо магу выпісацца са шпіталя. Чаго папраўдзе мне вельмі хацелася. I рэгулярны сняданак, і чысты ложак, і спакой не маглі пазбавіць мяне ад адчування нейкай асуджанасці. Там, за сценамі шпіталя, сярод людзей, я ніколі не задумваўся аб смерці, там у штодзённых клопатах, засмучэннях і радасцях смерць мне ўяўлялася нечым далёкім і прывідным. А тут я быў пастаўлены перад яе непазбежнасцю, перад яе існаваннем і яе набліжэннем, хай нават не да мяне, а да старога, што ляжаў са мною ў пакоі, але, хто ведае, можа, і да мяне... Я стараўся меней быць у пакоі, каб не бачыць, як мучыцца стары, чуць, як цяжка, з хрыпам ён дыхае. Аднак гэта мне не ўдавалася. Ці ад спакойнага жыцця, ці ад разняволення, ці ад таго, што я піў снатворнае, мяне ўвесь час цягнула на сон. Павекі наліваліся цяжкасцю і самі заплюшчваліся. А сны былі прыемныя. Мне нязменна снілася Софія.
На пятую ноч мяне разбудзіў голас старога. Здалося, што ён клікае мяне, аднак ён трызніў.
— Сынок, сынок,— казаў стары, ён задыхаўся, быццам нехта схапіў яго за горла.
— Што такое? — падняў я галаву і зірнуў у цямрэчу, туды, дзе стаяў ложак старога.
Стары мяне не пачуў, ён працягваў мармытаць:
— Сынок, сынок, пражыў у чаканні жыцця. I так і не жыў.
Я падняўся, падышоў да старога.
— Жыць,— раптам ясна і цвёрда выкрыкнуў стары, і лёгкі хрып вырваўся з яго горла і памалу сцішыўся.
Вось так і пакідалі жыццё.
— Стары памёр,— мовіў я медсястры.
— Знайшоў час,— незадаволена адказала яна.— Ён яшчэ ўчора павінен быў памерці. А зараз вось цяганіна
з ім.— Яна пазяхнула, прыкрыўшы рот далонню, паднялася з-за стала.
— Зноў нябожчык,— адазвалася другая медсястра, яшчэ дзяўчына.— I заўжды ў маю змену.
I, выпіўшы спірту, я дапамагаў вывезці памерлага ў морг. ж
Медсёстры смяяліся і жартавалі. Я адчуваў, што і смех, і жарты — штучныя, так адзінокі чалавек у пустэчы размаўляе гучна сам з сабою, каб падбадзёрыць сябе, пазбавіцца адчування боязі. Мы кацілі каляску па ледзь асвечаных ліхтарамі калідорах. I гэты доўгі шлях па начным двары. Гэты бляклы месяц у лахманах хмараў. Усё падобна на нейкае таенства. 1 мне хацелася нешта сачыніць. Гэтае нешта пачыналася б словамі: «На ранку я чакаю сонца, а пад зямлёю падымаецца яго цень — месяц». I болей нічога не лезла ў галаву. Уначы раздаюцца галасы і шоргат ног. I толькі час бязгучна і невідушча крочыць. Ён ужо ўсё ведае наперад. 3 двара мы зварочваем і коцім нябожчыка ўздоўж нейкіх цагляных аднапавярховых будынкаў. Каля аднаго з іх спыняемся. Над ганкам цьмяна гарыць ліхтар. Медсястра, тая, што яшчэ дзяўчына, па прыступках падымаецца на ганак, бразгае ключамі, адмыкае замок. Вось яна цягне на сябе абабітыя жалезам дзверы, тыя з цяжкасцю паддаюцца. Раптам медсястра ўскрыквае: «Зноў ногі!» — і, як ад чумы, збягае з ганка ўніз да нас. 3 увахода ў морг тырчаць ногі нябожчыка. Святло ліхтара падае на зморшчаныя аголеныя ступні.
— Трэба адкаціць каляску, вызваліць уваход,— кажа медсястра, тая, што дзяўчына.
— He, я не пайду, крый мяне божа,— прамовіў нехта з хворых.
«Ідзі, ты прагнеш пазнання»,— чую я голас. I падымаюся па прыступках на ганак.
— Там за дзвярамі адразу выключальнік! — крычыць мне ўслед медсястра.
Я штурхаю каляску з нябожчыкам у глыб морга, уваходжу ўсярэдзіну, мацаю рукою, шукаю выключальніка. Мне не боязна, мне цікава. Толькі холад, што стаіць у моргу, марозіць. Знаходжу выключальнік і пстрыкаю ім. I бачу ў святле лямпачкі невялічкі пакой, афарбаваны ў чорны колер. На калясцы, што загароджвала ўваход, ляжаў кодаб старой. А каля сцяны на жалезным стале ляжала Софія. Яе нежывое тулава пакрылася трупнай жоўцю. Праз жывот цягнуўся наспех зашыты шоў.
Вочы Софіі былі заплюшчаныя, а на вуснах знерухомела наіўная дзіцячая ўсмешка. Рукі звешваліся са стала. Пазногці яе доўгіх пальцаў дбайна пакрыты чырвоным лакам, нібыта яшчэ сёння раніцай яна, нічога не ведаючы аб блізкай смерці, даглядала іх. На запясці левай рукі вісела каляровая бірка.
Ну што, бачыш? Ты цалаваў гэта цела, а вось цяпер з жахам і агідай глядзіш на яго. Тваё каханне матэрыяльнае. I нічога не засталося ад яго. Вось і каханне бяссільнае перада мной, смерцю. Як і ўсё ў жыцці. А тое, што вы прыдумваеце, хімера. Хіба словы, з якіх складаюць прыгожыя сказы, ёсць духоўнасць, хіба яны маюць які сэнс перад тайнай майго існавання. Вось жыў чалавек, радаваўся таму, што жыў, кахаў, а сёння яго няма. I ўсё, аб чым ён думаў, казаў, марыў,— усё знікла, усё цяпер не мае сэнсу. I людзі са здаровым розумам хочуць пражыць тыя гады, што дала ім Я, смерць, у сваё задавальненне, не забіваюць галаву хімерамі. Яны ведаюць, што смяротныя. Толькі я раблю жыццё асэнсаваным. Я апраўдваю людское нараджэнне. I не жыццё людзі любяць, а сябе, бо перад маім бязлітасным прысудам разумеюць сваю бездапаможнасць і так хочуць падмяніць мяне, вырваць сабе паболей асалоды і задавальнення.
Голас сэнсу гучаў у маіх вушах. А перада мною ляжала жанчына, якая адарыла мяне цяплом, пяшчотаю і каханнем, што не даў мне ніводны чалавек, яна расплацілася са мною за абыякавасць і жорсткасць чалавецтва. Танюткая нітка яе рук некалі адгарадзіла мяне ад усіх катаклізмаў свету. А цяпер я зноў быў ніхто, толькі шукальнік ісціны, людзям на смех, адзін-адзінокі сярод чужых і незнаёмых, нікому не патрэбны. Клетка растварылася ў бясконцым месіве жыцця.
КНІГІ ОНЛАЙН
