Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
I народ не вытрываў: паўстаў супраць караля і прымусіў яго адрачыся ад улады. Новы ўрад абвясціў каралеўства рэспублікай і спыніў вайну. Толькі ўлада гэта была кволая, ледзь мовіла першыя словы: «Мір, Зямля, Воля». А каб выжыць, каб падняцца на ногі, прагнула яна ўліць у свае жылы крыві. I лілася кроў... «Чалавек гучыць горда»,— мовіў мудрэц. А для новай улады чалавека не існавала, а былі ворагі рэвалюцыі, тыя, хто спачувае ім, тыя, хто марыць аб каралеўстве, тыя, хто не верыць у светлае будучае, і тыя, хто будуе гэта светлае будучае. Правадыр аб-
вясціў сябе тым, хто адзін ведае ісціну і праўду, хто бачыць будучае. Хто сумняваўся, той быў вораг.
Прарок апынуўся на волі. Але адзін прарок у Айчыне быў, а другога не павінна быць. Бо няма прарока ў сваёй Айчыне. А ў чужую Айчыну са сваімі прароцтвамі не лезуць. I прарок стаў простым чалавекам, які зарабляў на хлеб службай начным вартаўніком у адным з гарадкоў далёкай правінцыі. Потайкі ён пісаў раман аб будучым, дзе людзі кахаюць і мірна жывуць.
Колькі часу правёў ён над паперай з неспатоленым жаданнем выказаць сваю мару. Чалавек не заўважаў ні стомы, ні штодзённых клопатаў, ні сваёй адзіноты. Ён верыў, што напіша геніяльны твор. Так міналі гады. Чалавек засумняваўся ў сваім літаратурным таленце. Дык навошта тады пісаць? Але калі вырачыся мары, калі змірыцца са сваімі сумненнямі і прызнаць сябе нікчэмным, дык што ў яго застанецца? Дар прадбачання, які прынёс яму столькі пакут?
колькі разоў чалавек бег са свайго дому ад адзіноты і ў далечыні ад шумлівых вуліц і праспектаў, што фанабэрыста зіхацяць неонавымі агнямі ліхтароў і вітрынаў, адзінока блукаў па змрочных і глухіх вулках гарадоў, дзе ліхтары, нібы дзеці, спуджана дрыжаць перад цемрай. Там не снавалі машыны, а рэдкія прахожыя спяшаліся хутчэй схавацца ў сваё жытло. To сакавіцкі снег, брудны і коўзкі, выплюнуты бяззубым ротам зімы, хлюпаў пад яго нагамі, то адгукаўся на яго крокі брук, то плюхаліся за ім восеньскія лужы, то завіруха замятала яго след. Так хадзіў ён адзін па вулках гарадоў. Бывала, сядаў у аўтобус. Людзі ў ім, маўклівыя і чужыя адзін аднаму, не заўважалі яшчэ аднаго пасажыра. Аўтобус вывозіў яго на праспекты, за акном мільгалі агні. I не хацелася выходзіць, ехаць ды ехаць, але ўсё ж ён выходзіў. I доўга блукаў па апусцелых вуліцах, пакуль не замярзаў, і толькі тады вяртаўся дадому, дзе зноў чакала яго адзінота.
I тады, калі паліў ён у каміне рукапіс, нібыта ў яве ўвайшлі да яго героі ненапісанага твора. Яны спыніліся ля дзвярэй і з надзеяй паглядалі на свайго аўтара. Народжаныя яго пакутамі, пачуццямі і марамі высакародныя юнакі і прыгожыя дзяўчаты, мудрыя мужчыны і пяшчотныя жанчыны. Усё лепшае, што меў ён у сваёй душы, аддаў ім.
«Што ж ты? Вывеў нас у гэты свет, і па волі тваёй мы пакутавалі, радаваліся, кахалі, ненавідзелі, і вось пакінуў нас адных, разлучыў з каханымі, не даў выканаць прызна-
чэнне. Мы ж твае дзеці. I ад таго, што кінуў нас, ты застаўся адзін. Мы патрэбны табе і ты нам. I прыйшлі да цябе» — так мовілі яны. А з-за іх спінаў нясмела выглядалі тыя, якім ён адвёў ролю нягоднікаў. «I мы прыйшлі да цябе. Чаму ты прымусіў нас рабіць злачынствы? I мы хочам быць высакароднымі, хочам, каб кахалі нас. Нам агідна чыніць мярзотнае»,— так прасілі яны.
У гэтую хвіліну адчуў ён, што народжаныя ягоным уяўленнем героі — жывыя людзі, якія любяць яго, моляцца на яго, як на Бога. Ен палохаўся загаварыць з імі, бо думаў, што знікне раптам гэтая незвычайная ява і пакой апусцее — яны пакінуць яго аднаго. Ён сядзеў і маўчаў і адчуваў на сабе іх позіркі. 1 асмеліўся — зноў зірнуў на дзверы, але каля іх нікога не ўбачыў.
Чалавек не спаліў свой твор. I зноў сядзеў ён за сталом, і чыстыя старонкі паперы ажывалі пад яго пяром. Дарагія яму людзі прайшлі праз яго сэрца наканаваным ім шляхам. I калі шлях прывёў іх да шчасця, творца паставіў апошнюю кропку. А пасля лёс павёў прарока туды, дзе быў яму некалі вынесены прысуд. Ён адправіўся ў сталіцу, там яго чакалі.
* * *
Яшчэ здалёку ўбачыў ён, што помнік на магіле караля разбураны, толькі застаўся адзін мармуровы пастамент, на якім ляжала... кола ад воза. Гэта быў сімвал, які ведаў толькі ён.
За жалезнай агароджай на мармуровай лаўцы сядзеў той, хто яго чакаў, побач з ім стаяла бутэлька-фугаска таннага віна і пустая гранёная шкляніца. Прарок адчыніў веснічкі і ўвайшоў унутр агароджы. Чалавек азірнуўся — кароль Аўгуст. Час састарыў яго. Зморшчаны, азызлы твар меў нездаровы пергаментны колер. Пад вачамі чарнелі зямлістыя мяшкі. А пачырванелыя вочы, некалі ганарлівыя і ўладарныя, абыякава паглядалі на свет. Паношаныя нагавіцы і пінжак, брудная сарочка, стаптаныя без шнуркоў чаравікі на нагах. He салодка жылося былому ўладару дзяржавы. Ён пацягнуўся па бутэльку, наліў віна ў шкляніцу і падаў яе прароку. «Выпі»,— прамовіў ён глухім голасам. На закарузлай далоні сінім колерам выпісана: «Не забуду маці родную». «Выпі»,— зноў паўтарыў былы кароль.— А-а,— працягнуў ён расчаравана,— грэбуеш. Ну, хай».
Былы ўладар закінуў галаву і паднёс да вуснаў шклянку. Глыток за глытком асушыў яе, крэкнуў, выцер далонню вусны. «А ты не грэбуй, я такі, як і ты,— загаварыў ён.— За памылкі я адказаў. Ад званка да званка адбарабаніў. I чысты я цяпер. Чуеш, чысты, такі ж грамадзянін і таварыш, як і ты. I не трэба грэбаваць мною,— голас яго мацнеў, і Аўгуст амаль крычаў, пырскаючы слінаю: — Я не вінаваты, што ты нарадзіўся ў хаце, а я ў палацы. I бацькоў я не выбіраў».— «Адкажыце, ваша вялікасць, што наказваў вам бацька перад смерцю?» — спытаў прарок. I не пытанне, а вось гэты зварот — ваша вялікасць — астудзіў былога караля... Ён змоўк і ўважліва зірнуў на прарока. На яго шыі крануўся коўцік. Аўгуст праглынуў сліну. «Што? — з болем у голасе перапытаў ён і махнуў рукою.— А-а».
«Хай нагадае вам бацька,— мовіў прарок і дастаў з кішэні манету, падаў яе былому каралю.— Пакладзіце на магіле, бацька пазвоніць вам».
«Як?» Разгубленасць была ў яго вачах.
Што ж, д’ябальскае кола дагнала прарока. Цяпер ён ведаў, навошта яму быў дадзены дар прадбачання. Каменьчык у руках лёсу. Падабраў з дарогі і кінуў яго ў бездань. I вось сарвалася, загрукацела, паляцела на волю зло. Вялікае зло запанавала над людзьмі. Але зло заўсёды бяссільнае перад дабром. Колькі разоў зло і нянавісць распіналі на крыжы дабро і любоў. Гэтае вечнае аднаўленне праз пакуты зла і нянавісці, гэтае вечнае нараджэнне дабра і любові. I кожнае новае нараджэнне нясе ў свет бессмяротнасць чалавецтва. I кожнае новае зло нясе ў свет вялікую мару шчасця жыць з любоўю і мірам.
Маленькі каменьчык у руках лёсу, вышэйшых сіл, багоў. Ім заўсёды патрэбны Іуда, Кайяфа і Пілат. Ім патрэбны зло і нянавісць, каб не зніклі дабро і любоў. Просты закон захавання энергіі. Плюс з мінусам, дабро са злом, любоў з нянавісцю. I наша бессмяротнасць — гэта вечнасць багоў.
Калі прарок вярнуўся дадому, дык яго не сустрэў адзіны сябар сабака Аргус. Ён ляжаў на падлозе, нават не падняў галавы. Прарок пагладзіў сабаку і адхапіў руку ад здзервянела-нежывога кодаба. Як жа так, ён не здолеў прадбачыць смерці свайго адзінага сябра? I нічога не зрабіў для яго выратавання. Так пазбавіўся ён дару прадбачыць. I адчуў ён смяротную стому, і зразумеў, што і яго час ужо блізкі. Але смерць не пужала яго. Гэта было нараджэнне дабра і любові, што панясуць у свет ягоныя героі. Вечнае аднаў-
ленне адбылося і на гэты раз, як і раней адбывалася, як і ў будучым адбудзецца.
Р. S. Учора памёр былы кароль Аўгуст I. Па словах яго жонкі, вечарам зазваніў тэлефон, і Аўгуст падняў трубку, здзіўлена ўскрыкнуў: «Тата» і страціў прытомнасць. Па дарозе ў бальніцу былы кароль на імгненне апрытомнеў і, прамовіўшы: «Ён закляў мяне любоўю і паклікаў ісці з мірам», памёр.
(3 газетных паведамленняў.) 1990 г.
АДРАЧЭННЕ АД ЦЕМРЫ
С. Б.
Чаго не чакалі гараджане, якія сабраліся на прыстані, дык гэтага. Разам з нешматлікімі воямі, што вярнуліся з вайны, сышоў з карабля на бераг і ён. Яго цыбатую няўклюдную постаць адразу заўважылі сярод магутных і богападобных герояў. Сярод іх ён у паношанай туніцы, з кіфарай у руках здаваўся выпадковым чалавекам. «Гамэр!» Некалькі гадоў таму ён разам з самымі смелымі і моцнымі мужчынамі горада адправіўся на вайну. «Куды табе? Ты і меч не падымеш»,— пацяшаліся з Гамэра. He адзін герой загінуў у бітвах з ворагамі, а вось яго ўсцераглі багі.
Hi багатай здабычы, ні нявольнікаў не прывёз Гамэр. «Глядзіце, а ён з пустымі рукамі вярнуўся,— казалі гараджане.— Дурненькі».
He прыхільнай была да яго багіня лёсу Цюхэ. He падняў яго бацька з зямлі на свяце амфідрамі, не абнёс яго вакол свайго дома, не прызнаў за свайго сына. На другую ноч пасля нараджэння вынеслі яго спавітага з бацькоўскага дома і паклалі на прыступках храма Апалона. Стары вартаўнік Сулід, пачуўшы ўначы дзіцячы плач, выйшаў з храма і знайшоў на прыступках каменнага ганка немаўля. Так пачалося жыццё Гамэра. He зведаў ён дзіцячых радасцяў, не запускаў у нябёсы паветраных змеяў, не спаборнічаў з сябрамі ў бегу, не гуляў з імі ў мяч або жмуркі. Ніхто не сябраваў з тым, каго выракся бацька. Хударлявы, нязграбны, з выцягнутай лапавухай галавою на тонкай шыі Гамэр выклікаў смех у аднагодкаў. Сулід навучыў свайго пры-
ёмнага сына пісаць ды чытаць, а яшчэ навучыў яго іграць на кіфары. Так у адзіноце і вырас Гамэр. У юнацтве верыў ён, што сустрэне дзяўчыну, якая сваім каханнем, сваёй пяшчотаю адбярэ яго ў адзіноты. Гэтай дзяўчыне адкрыў бы ён сваю запаветную мару стаць першым аэдам Грэцыі і спевамі сваімі праславіць сябе і родны горад. Але дзе гэтая дзяўчына? Усе з яго смяяліся. I хаця і кахаў ён потайкі, але так і не мовіў каханай гэтыя словы-закляцці, словы-малітвы: «Я кахаю цябе!» Ды і сапраўды, каму з жанчын ён патрэбны — несамавіты, кволы, бедны? Якая з іх аддасць яму сваё каханне? Так мінула яго юнацтва. Што ён рабіў на вайне? З’ехаў, каб не быць аднаму. He, ён не ішоў з мячом у бой, не шукаў славы, ён спяваў для воінаў. Усе дзесяць гадоў. I цяпер, калі вярнуўся ў родны горад і заступіў замест памерлага Суліда вартаваць храм Апалона, марыў ён распавесці пра подзвігі слаўных герояў Грэцыі. Як пчала ў соты свае нясе нектар, так і ён слова да слова складаў песні пра дзеянні і подзвігі палымянага Менелая, хітрага Адысея, самалюбівага Агамемнона, магутнага Ахіла, ганарлівага Парыса, самаахвярнага Гектара, пра веліч і гібель Троі. Як упіваўся ён гэтай чароўнай сілай слова, якое ажыўляла мінулае. Ён падобны багам, ён можа вярнуцца ў мінулае! I верыў Гамэр — слава прыйдзе да яго. I самая прыгожая з жанчын Грэцыі зачаруецца сілай яго слова.
КНІГІ ОНЛАЙН
