Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
I ў гэтую ноч яна спыталася, як заўсёды:
— Фаб’ен ужо прызямліўся?
Сакратар, які падняў трубку, трошкі зніякавеў: — Хто пытаецца?
— Сімона Фаб’ен.
— А! Хвілінку...
He адважваючыся нічога сказаць, сакратар перадаў трубку загадчыку бюро.
— Хто гэта?
— Сімона Фаб’ен.
— А!.. Слухаю вас, мадам.
— Мой муж прызямліўся?
Запала маўчанне, якое здалося ёй невытлумачальным,— пасля кароткі адказ:
— He.
— Ён спазняецца?
— Так...
Зноў маўчанне.
— Так... спазняецца.
— Ах!..
Гэта быў уздых параненай плоці. Спазненне — дробязь... дробязь... Але калі яно зацягваецца...
— Ax... А калі ён павінен прыляцець?
— Калі ён павінен прыляцець? Мы... Мы не ведаем.
Цяпер перад ёю была сцяна. Яна чула толькі рэха сваіх пытанняў.
— Малю вас, адкажыце мне! Дзе ён зараз?..
— Дзе ён зараз? Хвіліначку...
Марудлівасць гэтых людзей прычыняла ёй боль. Там, за сцяной, нешта адбывалася.
Нарэшце яны адважыліся:
— Ён вылецеў з Камадора ў дзевятнаццаць трыццаць.
— А з таго часу?
— 3 таго часу?.. Вельмі спазняецца... Вельмі спазняецца з-за кепскага надвор’я...
— А! 3-за кепскага надвор’я...
Якая несправядлівасць! I якая падступнасць — у гэтай поўні, у яе ціхамірным ззянні тут, над БуэнасАйрэсам! Маладая жанчына раптоўна ўспомніла, што ад Камадора да Трылью ўсяго толькі гадзіны дзве лёту, не болей.
— I ён цэлых шэсць гадзін ляціць да Трылью?! Але ж пасылае ён вам радыётэлеграмы?!. Што ён кажа?
— Што ён кажа? Але ў такое надвор’е... Вы самі разумееце... Яго радыёграмы да нас не даходзяць.
— У такое надвор’е!..
— Вось што, мадам, давайце дамовімся: мы абавязкова пазвонім вам, як толькі што-небудзь даведаемся.
— Ах, вы самі нічога не ведаеце...
— Усяго добрага, мадам...
— He! He! Я хачу гаварыць з дырэктарам!
— Месье дырэктар вельмі заняты, мадам, ён на нарадзе...
— Ах! Мне гэта ўсё роўна! Мне гэта абсалютна ўсё роўна! Я хачу гаварыць з ім!
Загадчык бюро выцер успацелы лоб.
— Адну хвілінку...
Ён расчыніў дзверы ў кабінет да Рыўера:
— 3 вамі хоча гаварыць мадам Фаб’ен.
«Вось яно,— падумаў Рыўер,— вось яно, тое, чаго я баяўся». На першы план драмы выступаюць пачуцці... Спачатку Рыўеру хацелася іх адвергнуць: матак і жанчын не дапускаюць у аперацыйную. I на караблі ў хвіліну небяспекі пачуцці павінны маўчаць. Хваляванне не памагае ратаваць... I ўсё ж ён згадзіўся:
— Злучыце яе са мной.
Ён пачуў далёкі голас, ціхі, дрыготкі, і адразу зразумеў, што не можа сказаць ёй праўды. Сысціся зараз у паядынку — хіба гэта хоць аднаму з іх прынесла б якую палёгку?
— Мадам, прашу вас, супакойцеся! У нашай справе так часта здараецца доўга чакаць вестак.
Ён наблізіўся да той мяжы, за якой уставала ўжо не бяда паасобнага, прыватнага чалавека — узнікла праблема дзеяння. Рыўеру процістаяла не жонка Фаб’ена, а зусім інакшае разуменне жыцця. Рыўер мог толькі слухаць і спачуваць гэтаму ціхаму голасу, гэтай песні — такой журботнай і такой варожай. Бо ні дзеянні, ні асабістае шчасце не могуць адмовіцца ад сваёй слушнасці: яны ворагі. Гэтая жанчына таксама выступала ад імя нейкага свету, які меў сваю выключную вартасць і свае правы. Ад імя свету, дзе гарыць лямпа над сталом, дзе плоць прагне плоці, дзе жывуць надзеі, пяшчоты і ўспаміны. Яна патрабавала вярнуць ёй тое, што ёй належала, і яна мела рацыю. Ён, Рыўер, таксама меў рацыю, але ён не мог нічога супрацьпаставіць праўдзе гэтай жанчыны. У святле немудрагелістай сямейнай лямпы яго ўласная праўда выглядала як нешта пачварнае і бесчалавечнае...
— Мадам...
Яна ўжо не слухала. Яму здавалася — яна рухнула ля самых яго ног, вычарпаўшы сілу сваіх слабых кулакоў у змаганні з гэтай глухой сцяной,
Неяк адзін інжынер сказаў Рыўеру, калі яны схіліліся разам над знявечаным, які ляжаў каля будаванага моста: «Ці варты гэты мост таго, каб дзеля яго быў знявечаны чалавечы твар?» Ніхто з сялян, для каго пракладалася дарога, для каго будаваўся гэты мост, не згадзіўся б — дзеля скарачэння шляху — так страшна пакалечыць чый-небудзь твар. I ўсё-такі масты будуюцца. Інжынер тады ж дадаў: «Грамадская карысць складаецца з сумы прыватных карысцей: і ні на чым іншым заснавана быць не можа».— «I ўсё-такі,— адказаў яму пазней Рыўер,— хоць чалавечае жыццё і даражэй усяго, але мы заўсёды дзейнічаем так, нібыта ў свеце існуе нешта яшчэ больш вартаснае, чым чалавечае жыццё... Але што?..»
I цяпер, калі Рыўер думаў пра экіпаж Фаб’ена, у яго сціскалася сэрца. Усякая дзейнасць — нават будаванне мастоў — руйнуе нечае шчасце; і Рыўер не мог не задаць сабе пытанне: «У імя чаго?»
«Гэтыя людзі, якім, магчыма, суджана сёння загінуць, маглі б жыць, жыць шчасліва,— думаў Рыўер. Ён бачыў твары, схіленыя перад залатымі алтарамі вечаровых лямпаў.— У імя чаго я адарваў іх ад хатняй утульнасці?» У імя чаго вырваў ён гэтых людзей са свету асабістага шчасця? I вось ён сам бурыць яго. Але ж рана ці позна — усё адно настане час, калі залатыя алтары знікаюць, як міражы ў пустыні. Старасць і смерць бураць іх яшчэ бязлітасней, чым ён, Рыўер. Магчыма, існуе нешта іншае, болей трывалае, і менавіта яно патрабуе ратунку? Магчыма, у імя гэтага боку чалавечага жыцця і шчыруе Рыўер? Інакш яго дзейнасць не мае ніякага сэнсу.
«Любіць, толькі любіць — які тупік!» Рьіўер цьмяна ўсведамляў, што існуе нейкі іншы доўг, болей велічны, чым доўг любові. Дакладней, тут таксама справа была ў пяшчоце, але сама гэтая пяшчота была зу-
сім іншага характару. Яму прыгадаліся словы: «Задача ў тым, каб даць ім бяссмерце...» Дзе ён вычытаў гэта? «Унутры саміх сябе бяссмерця не знойдзеш». Перад ім узнік вобраз: храм у гонар бога Сонца, узведзены старажытнымі неруанскімі інкамі. Прамавугольныя камяні на вяршыні гары... А не было б іх — што засталося б ад магутнай некалі цывілізацыі, якая, быццам згрызоты сумлення, цяжарам гэтых камянёў гняце на сучаснага чалавека? «У імя якой суровай неабходнасці — альбо дзіўнай любові — важак старажытнага народа прымусіў натоўп сваіх падданых узвесці гэты храм на вяршыні і гэтым самым змусіў іх узвесці вечны помнік самім сабе?» I зноў Рыўер уявіў натоўпы абывацеляў правінцыяльных гарадкоў, якія марнуюць вечары ля сваіх танцпляцовак... «Гэты від шчасця — што конская збруя...» — падумаў ён. Важак старажытных народаў, магчыма, не ведаў спагады да людскіх пакут, але ён адчуваў бязмежную спагаду да чалавечай смяротнасці... He смерці паасобных людзей — ён шкадаваў увесь род чалавечы, чыя доля — знікнуць пад акіянамі пяску. I ён змушаў свой народ узводзіць хоць бы камяні, перад якімі пустыня бяссільная.
XV
Можа, у гэтай паперчыне, складзенай у чатыры столкі,— паратунак... Сціснуўшы зубы, Фаб’ен разгортвае яе.
«Звязацца з Буэнас-Айрэсам немагчыма. Я нават не магу болей трымаць ключ — б’е токам у пальцы».
Раззлаваны, Фаб’ен хоча напісаць адказ, але варта яму хоць на момант адпусціць штурвал, як магутная хваля працінае цела: паветраныя токі прыўзнімаюць яго разам з пяццю тонамі металу і шпурляюць убок. Ён адмаўляецца ад спробы пісаць.
Яго рукі зноў ушчаперваюцца ў загрывак хваль і трохі сунімаюць іх.
Фаб’ен цяжка дыхае. Калі бортрадыст, баючыся буры, зняў антэну, Фаб’ен наб’е яму морду — дайце прызямліцца!.. Любой цаной трэба звязацца з БуэнасАйрэсам! Як быццам з Буэнас-Айрэса, аддаленага болей чым на паўтары тысячы кіламетраў, ім могуць кінуць выратавальную вяроўку сюды, у гэтую прорву. Убачыць хоць бы агеньчык, хоць бы трапяткое святло лямпы якой-небудзь карчомкі! Нават гэтае, па сутнасці, бескарыснае мігценне магло б цяпер паслужыць маяком: яно б гаварыла пра цвёрдую зямлю. Але агнёў няма, і Фаб’ен марыць хоць пра голас, пра адзінокі голас з таго свету, які, здаецца, перастаў ужо існаваць. Пілот узнімае кулак і махае ім у чырвоным святле кабіны: ён хоча перадаць гэтым жэстам таму, другому, які сядзіць ззаду, увесь трагізм іх становішча; але радыст, схілены над спустошанай пространню, над паглынутымі гарадамі, над забітымі агнямі, не разумее яго.
Фаб’ен гатовы прыняць любую параду, толькі б гэты крык спагады дайшоў да яго! Ён думае: «Калі б мне загадалі: кружы на адным месцы, я кружыў бы... I калі б мне сказалі: ідзі на поўдзень...» А дзесьці ж яны існавалі — апанаваныя спакоем зямлі, пяшчотна расхарошаныя агромністымі месячнымі ценямі. I над гэтымі землямі ўпэўнена ляцяць яго таварышы, і яны ведаюць, усё ведаюць пра тое, што знаходзіцца пад імі; ляцяць, схіліўшыся, як даследчыкі, над картамі, ляцяць, усемагутныя, пад аховай лямпаў, цудоўных, бы кветкі... А што вядома яму, апроч віроў, апроч ночы, якая з імклівасцю горнага абвалу прэ насустрач самалёту свой шалёны чорны паток? He могуць жа людзі пакінуць іх тут адных — сярод смерчаў і вогненных успышак!.. He могуць. Фаб’ен абавязкова атры-
мае загад: — «Курс дзвесце сорак...» I ён ляжа на курс дзвесце сорак. Але ён — адзін.
Цяпер яму здаецца, што сама матэрыя ўзбунтавалася. Кожны раз, калі машына нырае ўніз, матор пачынае так моцна трэсці, што ўсю махіну самалёта ахоплівае гнеўны калатун. Фаб’ен выкладвае ўсе свае сілы, каб улагодзіць машыну; ён болей не ўзіраецца ў ноч, ён цяпер не зводзіць вачэй з гіраскопа,— усё роўна ўжо не адрозніць, дзе канчаецца чарноцце неба і пачынаецца чарноцце зямлі,— усё размываецца, усё зліваецца ў першабытным мораку. А стрэлкі прыбораў трымцяць усё мацней, і ўсё цяжэй сачыць за імі. Збіты з тропу іх паказаннямі, пілот ужо з цяжкасцю арыентуецца, ён страчвае вышыню і ўсё глыбей акунаецца ў зыбкую цемрадзь.
Прыбор паказвае вышыню: пяцьсот метраў. Гэта вышыня ўзгоркаў. Пілоту мроіцца, што ўзгоркі коцяцца насустрач самалёту галавакружнымі хвалямі. Што ўсе гэтыя глыбы зямлі, самая дробная з якіх можа на друзачкі струшчыць самалёт, быццам сарваліся са сваіх прымацаванняў, адвінціліся і пачынаюць, як п’яныя, кружыцца вакол яго. Што вакол яго пачынаецца нейкі няўцямны танец, які ўсё мацней і мацней заціскае яго ў сваім коле.
I пілот прымае рашэнне. Ён пасадзіць самалёт любдзе, з рызыкай расплюшчыць яго аб зямлю. I, прынамсі, каб хоць унікнуць сутыкнення з узгоркамі, ён выпускае ў ноч адзіную асвятляльную ракету. Ракета ўспыхвае, узвіваецца ўгору, апісвае круг і, асвяціўшы гладкую раўніну, гасне: пад самалётам — мора.
Маланкай мільгае думка: «Прапаў. Нават пры папраўцы на сорак градусаў мяне аднесла. Гэта цыклон. Дзе ж зямля?» Фаб’ен паварочвае на захад. Ён думае: «А вось цяпер, без ракеты, я разаб’юся». Рана ці лозна, гэта павінна было здарыцца. А яго таварыш там, ззаду... «Ён зняў антэну — безумоўна». Але Фаб’ен
КНІГІ ОНЛАЙН
