КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Пушкін, і Фет — паэты перадтаталітарныя, як і дасавецкія А. Блок, В. Брусаў, да сувязей з бальшавікамі Уладзімір Маякоўскі. Маякоўскі, аднак, не быў пераемнікам, як Блок ці Брусаў, Г.Ахматава ці М.Цвятаева, А.Фета. Ды — галоўнае, што не па пушкінска-фетаўскай дарозе пайшла руская савецкая паэзія, уся заслуханая ў крытыку мастацтва для мастацтва, служба якому была ўрэшце аб’яўленая безыдэйнасцю. А ці ж тое, што для вульгарна-сацыялагічных крытыкаў савецкага перыяду было безыдэйным, антинародным, ці ж сапраўды тое было ў сваёй істоце такім? I тут пара ўжо сказаць, што А.Фет — паэт, відавочна, праграмны не толькі для свайго часу, але і на кожны час, у тым ліку і для нашага посттаталітарнага перыяду, для таго нашага сённяшняга дня, для якога вельмі важна рашыць праблему дэмакратычнага светапогляду пры ацэнцы літаратурных з’яў таталітарнага перыяду і ўвогуле праблему ўзаемаадносін творцы і грамады. Эстэтыка так званых рэвалюцыйных дэмакратаў, ставячы наперадзе крытэрый народнасці і патрабуючы ад мастацкага слова службы ідэалагічнай дактрыне, па сутнасці, адчужала літаратуру, паэзію ад іх першаасновы, іх першародства, іх натуральнай матэрыі. Эстэтыка рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў пачала заганяць літаратуру ў таталітарнае сіло. Бальшавікі адразу так па-асабліва прыязна і ўхапіліся за элітарнасць, якая першасным прынцыпам пракламавалася М. А. Дабралюбавым і М.Г.Чарнышэўскім, бо гэта ж вельмі напрасткі вяло ад яго да аб’яўлення літаратурнай службы “калёсікам і вінцікам пралетарскай справы". Прынцып партыйнасці ў літаратуры, формула “партыйнасць — вышэйшая ступень народнасці”, яны ж і выраслі з супрацьпастаўлення сябе пушкінскай і цютчаўска-фетаўскай элітарнасці, з ахайвання элітарнасці ў літара'туры як такой. Ды калі ні М.А.Дабралюбаў, ні М.Чарнышэўскі не былі дэмагогамі, пракламуючы эстэтыку рэалізму і народнасці, то ўжо апора на іх у XX стагоддзі нарматыўнай сацрэалістычнай крытыкі была і камуфляжам, і дэмагогіяй, — пры кан’юнктуршчыне, пры дэгуманізацыі, дээстэтызацыі, дэфармацыі літаратуры ў цэлым, паэзіі — у прыватнасці. I, такім чынам, у атмасферы таталітарнай кан’юнктурнасці, дэмагагічнага патрабавання ад літаратуры грамадзянскасці вырошчваўся пышны квет літаратуры імітацыйнай, псеўданароднай. Сацрэалізм імітаваў формы рэалізму як нібы праўдзівага адлюстравання жыцця ў літаратуры, а лозунгам бальшавіцкай народнасці прыкрывалася псеўданароднасць. На самой жа справе партапаратчыкам патрэбна была не праўдзівая, не дэмакратычна-свабодная літаратура, а імітацыя грамадзянскасці, такая служба літаратуры, якая была ілюстрацыйнай, на мове вобразных сродкаў прапагандавала ідэалагічныя догмы, партыйныя заклікі, патрабаванні пралетарскасці, ідэйнасці, сучаснасці, рабочай тэмы, стварэння вобраза камуніста, вобраза ворага ўнутранага і знешняга і г. д. Зразумела, што пры ўсім гэтым свабода думкі, воля мастака, мастацкі пошук ігнараваліся, асоба, індывідуальнасць мастака прыймалася да таго моманту, дзе яны заставаліся ў рамках, рэгламентаваных пастановамі цэнтральных органаў партыі, нарматызаваных тэорыяй і практыкай сацрэалізма, пільнаваных зоркім вокам крытыкаў не ад прынцыпаў эстэтыкі, а скрозь і заўжды ад прынцыпаў у большай ці меншай ступені звульгарызаваных і здэгуманізаваных. “Партыя і народ — адзіныя!” — тэты лозунг таталітарызму перш за ўсё быў на ўслузе ў руйнавальшчыкаў творчай асобы, праўдзівай літаратуры, сапраўднай народнасці ў літаратуры, літаратуры як прыгожага пісьменства ўвогуле. Аб’яўляючы сябе адзіным выразнікам інтарэсаў народа, партыя любой асобе прад’яўляла абвінавачанні ў буржуазным індывідуалізме і антынароднасці, калі не з голаса партыі хтосці нешта наважваўся мовіць. Магілаю свабодзе чалавека быў таталітарызм, а, значыць, магілаю і паэзіі, магілаю сапраўднай чалавечнасці. А як сапраўды тут тое было да месца: “Паэтам можаш ты не быць...”! I як часта паэты тады не былі паэтамі, бо важная была тэма, а не яе мастацкае вырашэнне. Няважна было, ці твор сапраўды мастацкі, ці не. — важна было, каб за пралетарскае, ленінскае, сталінскае, хрушчоўскае, брэжнеўскае. А калі, як “Ціхі Дон” М.А.Шолахава ці “Новая зямля” Якуба Коласа, творы з’арыентаваныя на класіку, удаваліся як эпапеі народнага жыцця, дзякуючы магутнасці таленту іх творцаў, ці калі тыя ці іншыя раманы з вобразамі камуністаў, рабочых, сялян аказваліся прыстойнымі па форме, бо ўдала імітавалі класічныя ўзоры еўрапейскай прозы ХІХ-ХХ стагоддзя, тое аб’яўлялася савецкай класікай. Прычым, савецкая класіка ў паэзіі, і ў прозе, і ў драматурги, і ў кінематографе, жывапісу г. д. была сапраўды шырока напрацавана. Склаліся сацрэалістычныя каноны, стэрэатыпы — пры табу на ўсё, што пярэчыла нарматыўнасці. На чым тады было табу? Доўгі час на рамантызме, алегорьгі і заўсёды на падтэксце, мадэрнізме, эксперыменце — на ўсім, што магло як-небудзь стаць правадніком ідэй ненаскіх. Партапаратчыку ад літаратуры патрэбна было ўсё простае, як рэпа. “Пішыце проста!” — гэта з папулярных у канцы 30-х гадоў літаратурных заклікаў М.Горкага, які ў прыватнасці прывёў і беларускую паэзію першых пасляваенных год да спрашчэнства, да бытаапісальнага прымітыву. Але дэградаванне паэтычнай формы — гэта ўсё ж — на паперы. Папера ўсё сцерпіць; папера ўсё сцярпела. Зусім іншае — сцерпліванне пакутаў пры стратах-ахвярах — чалавечых, тысячна-, мільённачалавечых. А — на жаль ці на сорам ці на абачлівую навуку — і да страты жыцця паэтамі і непаэтамі прывяло колісь аднойчы моўленае паэтам, колісь затым неаднойчы паўторанае як многімі нашымі продкамі ды ўсімі намі. Сапраўды — такой бяды, калі пасля закліку “паэтам можаш ты не быць, але грамадзянінам быць абавязаны”. паэт пераставаў быць паэтам. а станавіўся кан’юнктуршчыкам. Зрэшты, хоць грамадства, народ трацілі паэта, чалавек усё ж заставаўся живым. А да чаго на практыцы рэальна прывялі вось гэтыя словы: Иди и гибни безупречно. Умрешь недаром: дело прочно, Когда под ним струится кровь... Ішлі і гінулі (ці на франтах з імем Сталіна на вуснах, ці ў берыеўскіх казематах). I “бездакорна” на крыві іншых спрабавалі будаваць лепшае будучае. Была вайна, вайна ўсё спісвала, спачатку — грамадзянская, потым — фінская, Вялікая Айчынная, афганская. Былі рэпрэсіі — даваенныя, пасляваенныя: як жа, якім тонам, якім абухам, якім здзекам гэта “памрэш не дарам” гучала з рэпрадуктараў 1937 года ў гулагах Калымы і Магадана над паміраючымі за калючымі дратамі паэтамі і непаэтамі?! “Дело прочно, когда под ним струится кровь...”, — а гэта ці не чуецца сёння ўсім у самазадаволеным вымаўленні Іосіфа Вісарыёнавіча, які сапраўды сваю справу трывалую рабіў крывёю мільёнаў!.. Яно, канешне, ніхто ніколі не ведае палкам таго, да чаго ён можа спрычыніцца. на слова паверыўшы калісьці. Кожны век мае і свае ілюзіі, і як часта за ілюзіі плаціць чалавецтва жыццямі. Стаючы сёння на абароне і паэзіі, то ж ніяк і майму пакаленню не забыць, што ўсе мы са школы, з універсітэтаў. як загіпнатызаваныя, нібы малітву, паўтаралі: “Паэтам можаш ты не быць...” ды і пра кроў, што трываліць справу. Нам, беларусам, можа, і цяпер найцяжэй пераадольваць тую памяць у сабе, бо мы вырастал! шмат у чым з Ф. Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, а ўплыў на іх Някрасава быў вельмі шырокі. Ды і малады Янка Купала — сцяганосец рэвалюцыйнасацыяльных ідэй, нацыянальнага Адраджэння, ён жа таксама найперш адчужваўся ад элітарнасці, ад самога слова “паэт” у вядомым вершы “Я — не паэта, о крый мяне, Божа!.. ”, гэтым на свой манер згаджаючыся “паэтам... не быць”. Той жа Купала, будучы ўжо аўтарам “Шляхам жыцця”, у 1913 годзе вунь як ваяўніча адстойваў пазіцыі сацыяльнасці ў паэзіі. прыярытэтнасці грамадзянскіх матываў у ёй, праўда, у неакрэсленай будучыні бачачы на покуце ў ёй і паэзію красы. I вось мне думаеііца, што той неакрэслены час сёння прыйшоў, што ён зрэалізаваўся гістарычна менавіта як наш постаталітарны час. I што даўно пара ўжо нашай беларускай паэзіі, як вернай вучаніцы, як паслушніцы, як перыферыі не паўтараць крывёй умытыя догмы, зразумеўшы, што цераз тое ж самае паўтарэнне мы аказаліся адлучанымі, адчужанымі ад вельмі многага. I цяпер да страчанага трэба вяртацца: набытае не губляць, да страчанага вяртацца. Набытае — не губляць, але гісторыі, мінуламу пакідаць, што ў ім — ад таталітарызму як дэфармаванае. дэгуманізаванае, звыраднелае і да страчацага вяртацца смела, шырока. рэабілітуючы адрынутае. апагане)іае, праклінаючы таталітарызм. I наша шчасце. што і Янка Купала, і Якуб Колас. і Максім Багдановіч — усе яны зацвярджалі на пачатку нашага стагоддзя нацыянальныя асновы нашай паэзіі, літаратуры, найперш арыентуючыся на А.С.Пушкіна. А Максім Багдановіч — аўтар “Вянка” — увогуле найперш вучань А.А.Фета. А.А.Фет увогуле быў першай любоўю гэтага нашага класіка. Дык жа да першай любові лягчэй вяртацца! I ніякага вяртання — да нянавісці! 3 нянавісці, з крывяжэрнасці не паэзія можа спараджацца, а толькі сурагат, імітацыя, ілжэпаэзія. Што, аднак, з адчужэннем А.Фега адчужалася так званымі рэвалюцыйнымі дэмакратамі ад паэзіі? Што закрывалася ад вачэй свету, як фігавым лістком, крытыкаю яго як эстэта, як прадстаўніка “паэзіі для паэзіі”? Закрываўся найперш увогуле мацерыковы абсяг фэтаўскай паэзіі і фетаўскі маштаб разумения яе абсягаў. Бо не толькі ж пейзаж “у маладзіковым ззянні” ці “роўны прабор” у валасах на галоўцы каханай ці паэзія імгненняў стомы, самотнасці, пакутлівых мараў, дрыготкага трымцення ўражлівай душы складае змястоўнасць вершаў А.Фета. Ягоная душа — увогуле ў каардынатах быцця, сусвету, космасу і як бы распята на скрыжалях дабра і зла, людскасці як чалавечнасці і людскасці як чалавецтва. А.Фет — Паэт з вялікай літары, ён — жрэц паэзіі, яна для яго — храм, святое, тое існае, што трэба пачуць, але не з (іобьггу, а з вышэйшае сферы быцця, з вышэйшае сферы маральнасціу дабрыні, прыгоства, А.Фет таму — па-над дробязямі жыцця, па-над Нізкімі яго закуткамі, не вартымі чалавека нікчэмнымі пачуццямі, падумкамі, падробкамі. I гэта не аспрэчванне сібарыта, арыстакрата ад жыцця ўвогуле, ад яе высокай годнасці грамадзяніна ў ім увогуле, — гэта аспрэчванне ад яе вялікасці паэзіі ніцага, бруднага, г/андлярскага, нізкапаклоннага. Так, неяк нават і вельмі адэкватна нашаму часу ўваходжання ў рынак гучаць радкі фетаўскага верша “Псеўдапаэту”.