Поўны збор твораў. Том 1
Аповесьці, апавяданьні, прыпавесьці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
— Ну але ж во я — невінаваты, — ступіў наперад Шастак. — Ну, праўда. Во той сьледчы таварыш Кутасаў ведае. Я ня шкоднік.
Косьцікаў смачна зацягнуўся папяросай і разважна выпусьціў даўгі струмень дыму.
— Ну ведама, невінаваты. Калі б ты быў вінаваты, табе б на сьледстве кішкі выматалі. Косьці б пераламалі. Жонку б на тваіх вачах таго... Калі б быў вінаваты. А так — спакойна застрэлім на сасновым пагорачку. I ўсё. Праўда, буржуй? — раптам зьвярнуўся ён да Валяр’янава, які стаяў трошкі збоч ад астатніх.
Падобпа, ён хацеў зачапіць Валяр’янава, але той не адказаў на ягонае пытаньне. Ды ён яго й не пачуў, гэтага маладо-
га, самаўпэўнснага чэкіста. Ён ужо нямала пабачыў іх на сваім вяку, пачынаючы з дзевятнаццатага году, калі яго расстрэльвалі ў Алушце. Ён думаў пасьля, каб тады расстралялі, дык не было б тых пакут і прыніжэньняў, якія ён перажыў за ўсе наступныя свае гады. Але ў Алушце не расстралялі. Толькі давялі да дыстрафіі і выпусьцілі паміраць самахоць. I гэта пратрымаўшы тры тыдні сярод паўсотні былых афіцэраў Добраахвотпіцкай арміі ў сырым вінным склепе бяз ежы і вады, нс выпускаючы па натуральнай патрэбе. Гэтае апошняе дапякала Валяр’янава болей за голад і смагу, ёп доўга ня мог прызвычаіцца хадзіць па-болыпаму і малому на вачах у натоўпу розпых чынам і векам людзей і ўжо тады зразумеў пялюдскую сутнасьць чэкістаў. Яны — нелюдзі, так і трэба было іх разумець, калі толькі нармалыіым розумам магчыма было віто зразумець. Родны брат Валяр’янава, мілы паручнік Аркадзь Аркадзсвіч, так і не зразумеў, мабыць, з кім мае справу — гарачыўся, пратэставаў, спрачаўся. I звар’яцеў. Прыстрэлілі, бы сабаку, і кінулі ў прыдарожпы былыіёг. Ёп жа вось выжыў галоўным чынам таму, што не пратэставаў, ніколі ні з кім не спрачаўся, паводзіў сябе ніжэй за траву, цішэй за ваду. Зрэшты, і чаго дачакаўся? Таго ж, што і брат. Толькі гадоў на пятпаццаць пазьней. Ці варта было ашчаджацца?
Тым часам пачало днець. Абапал дарогі выплыў са змроку восеньскі палявы прасьцяг з пагорачкам зводдаль і прыдарожпым хмызыіяком паблізу. Зьверху то імжыў, то пераставаў дробпы дождж, з поля дзьмуў вільготны заходні вецер. На пагорак бегла гразкая разьсзджаная дарога з палітымі дажджом каляінамі. Гараджане тут езьдзілі нячаста, а каляіны былі ад машын наркамату ўнутраных справаў, які толькі й карыстаўся той дарогай. Асабліва ноччу. A то, бывала, і ўдзень, падчас маскоўскіх праверак, калі ў горадзе тэрмінова разгружаліся турмы.
Тое, што Валяр’япаў ніяк не адрэагаваў на заўвагу, не спадабалася Косьцікаву.
— Ты, буржуй! Да цябе абрашчаюцца!
— Я чую, — ціха, аднымі вуснамі адказаў Валяр’янаў.
— Дзяч маёй дабрыні. Хацеў прыстрэліць.
— Дзякуй...
— Bo! A to не напомніш — не падзякуюць. Буржуйская нявыхаванасьць...
— Да сваіх япы дык дужа добра выхаваныя, — падхапіў Шастак. —Усё: благадару, благадару...
— Да сваіх. Але не да пралетарыяту, -заўважыў Сурвіла. — Пралетарыі — іхпыя ворагі.
— Мабыць, мала стралялі, — сказаў Шастак.
— Стралялі ня мала. Але ўсіх яшчэ не перастралялі. Усё за віной гналіся. За даказацельствамі і прызнаньнем. Болсй паперкі пісалі, — як пра штось набалелае, з горыччу зазначыў Сурвіла.
— А што пісаць? — зьдзівіўся Шастак. — Хіба адразу не відаць: контра. Во гэты: камізэлька, гамашы, кавэркот...
— Можа, яшчэ і гальштук завязваў? — прыгожа заўсьміхаўся Косьцікаў.
— Завязваў, — ціха адказаў Валяр’янаў. — Як кожны інтэлігентны чалавек...
— Вы паглядзіце: яго арыштоўваюць, а ён завязвае гальштук. Хіба павесіцца ў турме.
— Каб ухіліцца ад пакараньня, — сказаў Сурвіла. — Ну, такі нумар у нас ня пройдзе. У нас парадак!
Каб яны задушыліся з іхнымі парадкамі, — дрыжучы па ветры ад макрэдзі, сярдзіта думаў Аўтух Казёл. 3 рознымі іх парадкамі ён ужо нямала пазнаўся, і ня толькі ў турмс. Асабліва апошнія гады, як сталі яго дапінаць за аднаасобніцтва. I было б за што? Хіба ён супраць савецкай улады ці супраць камуністаў? Але ж ён мусіў карміць сям’ю, жыць з уласнае працы. А яму кажуць: у калгас. Паглядзеў ён, як тыя разумпыя гаспадарылі ў іхным калгасе. Нявыбраная бульбачка гніла ў зямлі да маразоў, убранае збожжа прападала нявысушанае ў арцельным гумне. Інвентар за два гады разваліўся дашчэнту, не было каму паправіць калёсы. Умелыя паўцякалі ў сьвет, разумных перасаджалі, а хто застаўся? Бабы ды нямоглыя дзяды. I, ведама, ягонае аднаасобніцтва сталася ім бяльмом у воку. Вясной абрэзалі зямлю, пакінулі адно балотную няўдобіцу з хмызьняком. Пойдзеш у калгас? He, не пайду. Тады абрэзалі пожні, каб не было дзе напасьвіць кароўку. Затым пастанавілі ліквідаваць гумно, бо,
ці бачыце, будавалі калгасную абору, спатрэбіліся матэрыялы. Асець, пушо і ток — усё перавсзьлі ў калгас, дзс за зіму тыя бёрны расьцягалі на дровы. Ужо ня стала куды выпусьціць і курэй. Зноў прыехала начальства: пу, пойдзеш у калгас? Сказаў: ііс пайду, на сваёіі зямлі паміраць буду. Дык трактарам псрааралі дарогу — ад хутара да бальшака. Каб нс пратаптаў сьцсжку, засеялі вікай. Абмінаў тую віку за вярсту па лесе. Тады сказалі, быццам ён праз лсс ходзіць у Полылчу. Каб ім да свас магілы гэтак хадзіць, думаў Аўтух.
Ужо ўсё абабралі. Абрэзалі па самыя вокны, а тады пачалі зарыцца па ягопага маладога каня. Свае зрабіліся, як дэрбілы — ад бяскорміцы ды непасілыіас працы, а ягоны конік быў, як памаляваны. Выгадаваны з жарабя ад уласнай кабылкі, ёп быў мілы гаспадару, можа, болей, чым жонка, чым пават дарослыя дочкі. Бывала, Аўтух возіць з поля снапы і да всчара так уходаецца, што мя мае сілы сесьці за стол. I ня дзіва: цэлы дзень на кожнай горцы падстаўляе пад брыку плячо, папіхае; нібы ў парцы, памагае везьці. Праўда, і конік нібы разумеў гаспадара, стараўся, выжыльваўся ла маладых толкіх нагах, вёз усё, колькі ні накладзі ў воз. Як было аддаць такога на бсзуважпас арцельнае карыстаньне, дзе б яго заезьдзілі за адно лета, падарвалі, сапсулі. Дык скралі. Надвячоркам адвёў папасьвіцца па сьвежую атаву, спутаў, ды не надзеў замок, пашкадаваў натруджаныя за дзень ногі. I скралі. Аўтух адразу ўведаў, хто, зрэшты, пра тое всдала ўся вёска, быў у іх адзін такі злодзей, скраў ён у Аўтуха ня ў псршага. Кіпуўся Аўтух у міліцыю, у раён, да пракурора. I пічога. Усе встліва слухалі і нават спачувалі, алс шукаць і ня думалі. А тос, што ён сам паказваў на злодзся, пад увагу ня бралі. Казалі, патрэбныя доказы, а доказаў няма. Але якія яшчэ ім доказы, калі ўсім навакол ведама, што гэты Балазей здаўна крадзс копей і збывае цыганам на Палесьсі. Аказваецца, не. Трэба доказы. Такі парадак.
Там патрэбныя былі адмысловыя доказы, а вось тут можла караць і бяз доказаў. Аўтух ніколі й нс падумаў хадзіць за мяжу, начарта яму трэба была тая Полыпча, а яны кажуць: хадзіў. Быццам яны яго там злавілі. Ці хоць бы там хто яго бачыў. Але напісалі, хадзіў, і ўсё. Прызнавайся!
I ён, дурань, прызнаўся, паслухаўся гэтага партыйца і падпісаў, што падсунулі. Думаў, тым выгадае. А ня выгадаў — прагадаў дашчэнту. Стаўся польскім шпіёнам. Во зрабіў падаруначак сабе і дочкам. I ўсёй радні. На ўсё іх жыцьцё...
— Бальшавіцкі парадак! — згодна пацьвердзіў Шастак. — Мыша не праскочыць.
— А ты памаўчы! — нечакана абрэзаў яго Косьцікаў. — Ты — здраднік.
— Я? — пабялеў ад крыўды Шастак.
— Ты, ты, — роўным голасам паўтарыў памкаменданта. — Вось той, — ён кіўнуў у бок Валяр’нава, — той ня здраднік, бо ён вораг адкрыты. Белы афіцэр, і так далей. А ты — і нашым, і вашым.
— Я ня вашым... To есьць, ня нашым! — ад хваляваныія пачаў блытацца Шастак. — Я служыў партыі, я бальшавік. Мяне тут гэта. Па ашыбке.
— Ладна, — махнуў рукой Косьцікаў. — Разьбяруцца.
Як гэта — разьбяруцца? — ня мог зразумець Шастак. Хто разьбярэцца? I калі разьбяруцца? Што гэта ўсё значыць? Вельмі няпэўныя былі тыя словы чэкіста, але ў свае няпэўнасьці яны несьлі нейкі зародак выратоўчай надзеі. А раптам і сапраўды яшчэ ня ўсё страчана? Штосьці яшчэ направіцца? I Шастак, апанураны і адначасна трохі абнадзеены, з зацятай крыўдай у душы адступіўся ўбок. Бліжэй да памкамснданта падышоў Сурвіла.
— Ты гэта, скажы, — ціха, падобна, каб ня чулі іншыя, запытаўся ён. — I мяне?
— I цябе, — зірнуў на яго сьветлымі вачыма Косьцікаў. Сурвіла зрабіў выгляд, што тое яго надта зьдзівіла.
— 3 імі во — разам? — кіўнуў ён на астатніх.
— Ну, гэта... Паглядзім, — няпэўна сказаў чэкіст і пусьціў густы струмень дыму ў твар былога калегі.
Ад тых словаў Косьцікава ў Сурвілы таксама зьявілася маленькая надзея. Ведама, у яго і ў думках не было, што нядаўні калега пашкадуе яго, ня выканае прысуд. Ці нават ня так яго выканае. Але, папэўна, ён усё ж мог трохі перайначыць тое выкананьне, зрабіць яго па магчымасьці прыстойным для свайго чалавека-чэкіста. Хоць бы і асуджанага.
Бо нават аднолькавы прысуд не раўняў яго з гэтымі ворагамі народа, ён і пасьля сьмерці прагнуў застацца салдатам арміі Дзяржынскага. Хоць, натуралыіа, і ў яго здараліся хібы, часам ён памыляўся, часам не хапала адукацыі. Як у тым выпадку з маладой студэнткай, якую яму давялося расстрэльваць. Алс тады ён быў малады, а дзяўчына была дужа ўжо слаўная ў сваёй дзяўчачай прыгажосьці — худзенькая такая, спрытная, з вялікімі зьдзіўленымі вачыма і вабным тварыкам, зірнуўшы на які, Сурвіла не наважыўся стрэліць. Ён стрэліў міма. Каб не ў патыліцу, — ля вуха. Яна ўсё роўна звалілася ў яму, мабыць, зыіепрытомеўшы ад страху, ды там і асталася, заваленая наступпымі целамі. Ніхто таго не заўважыў і не дазнаўся ніколі, але ўсё роўна Сурвіла пачуваўся піякавата. Хоць зразумела, тады ён меў невялікі чэкісцкі досьвед і паддаўся на дзявочую прывабнасьць. Забыўся, што псрад ім найперш выкрыты вораг народа. Ды ён памятаў свой ганебны ўчынак і, можа, менавіта таму стараўся. Тое стараньне дало свой плён, і пасьля, ужо ў сьледчым аддзеле, ён паказаў за паўгоддзя найлепшыя вынікі — 127 чалавек, падведзеных да вышэйшай меры, — болей, чым у каго-небудзь іншага.
I цяпер вось яго самога...
Нс пасьпелі яны аддыхацца, прагнаць трохі стому, як здаля па дарозе з гораду зьявілася машына — зноў вялікая крытая буда, якая, валюхаючыся на калдобінах, пад’ехала бліжэй і стала. 3 яе выскачылі трое стралкоў у шынялях, з вінтоўкамі ў руках і кінуліся да групы асуджаных.
КНІГІ ОНЛАЙН
