КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Мяцсльскі капаў апалтана, але, мусіць, трэба было глыбсіі, хоць ляроўлыя, абрушалыя берагі дасягалі яму пад лахі. Ды ёл лачаў стамляцца, і камалдзір, які прыкмячаў усё, кілуў Забелу: — Давай, ладмялі. Нядаўлі гімназіст Ігар Забела з яўнаю леахвотай улез у яму, псраляў з рук Мяцельскага цёплы ад латруджалых далоляў тронак рыдлёўкі. Неяк так сталася, што ёл хутка псражыў сваё лапружальле; стрэл, а затым і скрываўлелая галава Аўстрыякі вярлулі яго да самотнай рэальнасьці, якая абяцала леўзабаве паставіць вялікую кропку ла ўсім. Мьвядоміўшы тое, Ігар адчуў рэзкі інстылктыўлы пратэст — як было добраахвотла класьціся ў зямлю ў свае ляпоўлыя дзевятлаццаць гадоў? Але ляўмольяая сіла абставіл, якая ўсе алошлія гады лгота ўладарыла лад людскімі лёсамі, піула яголую волю ў дугу, заўсёды дамагаючыся свайго. Рэдка калі тыя абставілы выяўлялі паслабку, давалі зрабіць, як сам хочаш. Дзіўла, але тады, у той самы раліучы вечар, калі ёл мог бы зрабіць ілаклі, ёл ілакш ле зрабіў. Праз боязь, страх і трывогу ёл зрабіў так, як вымагаў ад яго сяброўскі абавязак, па-свойму зразуметае высакародства. Ёл ле адмовіў Алегу Блажэвічу, ёл пайшоў з ім. Ралічкай, як маці яшчэ спала, таропка сабраў свой лебагаты лабытак — пару бялізлы, башлык, лачак лапярос, Лёльчьша фота і ліаслуў праз чорлы ход ла зборлы лулкт у гімлазію. Сярод пракуралай людской гамалы ле адразу злайпюў свойго старэйпіага сябра Блажэвіча, які, паціскаючы яму руку, каротка кілуў: «Малайчыла, умееш трымаць слова голару» і запісаў у сваё аддзялельяе. Тады, можа, першы і адзілы раз Ігар ціха лагаларыўся ў душы за сваё высакародства, што ламогся і стрымаў слова. Што, калі спатрэбілася, можа ла справс абараліць пезалежласьць лародлай рэспублікі, праякую сказала столькі прыгожых і раліучых словаў. Ці ёл думаў тады, літо праз колькі тыдляў будзе выцягваць скрываўлелае цела Блажэвіча з засьлежалага лоля пад Семежавам — цяжкапаралелы ўралку, тоіі да всчара сьлякаў крывёй пад балыпавіцкім аглём, увесь дзель да яго лельга было падабрацца. Ігару ў тых баях лаогул пашчасьціла, можа, лашчасьціла і пазьлей, ніводная балыпавіцкая куля яго не зачапіла. Мусіць бы, куды лепш было яму легчы разам з Блажэвічам, прынамсі, не спазнаў бы таго, што давялося спазнаць затым і што ня дай Бог спазнаць нікому. I ня толькі іхны жахлівы паўстанцкі лёс, але і трохі іншае. Яшчэ да таго, як спаліць усе дакументы, неяк лежачы надвячоркам у кустоўі, ён спаліў Лёльчына фота, як дазнаўся ад людзей, што яго сьветлае, незямное каханьне стала жонкаю чырвонага слуцкага ваенкома. Ён узьненавідзеў яе за здраду, без агіды ня мог сабе ўявіць, як яна цалуецца там са сьмярдзючым балыпавіцкім камісарам, не разумеў, чаму яна стала не такой, як была раней, — чужой, нават варожай. Але неяк памалу тая яго нелюбоў выпетрылася, Лёлька рабілася для яго ўсё больш абыякавай, і ён болей думаў пра маму, дужа дакараў сябе за ўсё тое, што прычыніў ёй сваім гэтым свавольствам. А найбольш ён шкадаваў сябе, сваё кароткае жыцьцё. Жыцьцё, канечне, не ўдалося, чаго было за яго трымацца, чаго шкадаваць? Але ўсё роўна было шкада, хацелася жыць хоць як-небудзь, хай у той іх калатнечы. Ды было неяк. Нсяк, бо ён дужа любіў сваю маму, што ўжо страціла на мінулай вайне ягонага айчыма, штабс-капітана Левандоўскага, любіў-шкадаваў меншага браціка Паўліка. Як ім будзе жыць пры такім іх сынку і братку? Забела капаў ня так каб і ўвішпа. Глыбіня стала, мусіць, такой, якой і патрэбна было, кідаць жвір ён намагаўся высока, ды глыжы ўсё скочваліся з берагоў у яму — ужо не ставала сілы кідаць вышэй і далей. Зноў жа падмяніць яго, мусіць, не засталося нікога, пэўна, усе ўжо адбылі сваю чаргу. Апроч, вядома, параненых Кажухара і камандзіра. Значыць, яму і давяршаць гэтую невясёлую справу. Камандзір ня мог скрануць шыяй, павярнуць галавы, але ён дбаў усё рабіць як належыць і кожную справу даводзіць да канца. Гэта было ягоным правілам са студэнцкай маладосьці, як вучыўся ў семінарыі, затым выкладаў у гімпазіі, а таксама ў вайну, калі, стаўшы прапаршчыкам, камандаваў паўротай у інгерманладскім палку. I калі ў яго што-нішто пс атрымлівалася, не знаходзіла завяршэньня, дык часьцей не з ягонай віны — з прычыны ўмяшаныія вышэйшых каман- дзіраў ці зьбегу зьменлівых абставін. Як з гэтым іх партызапствам. Калі б ён быў на месцы камандзіра батальёна, дык шмат што, асабліва спачатку, рабіў бы інакш, ня лез бы на злом галавы супраць пэўнай сілы, і, можа б, тады яны не дайшлі да гэтас ямы як да нейкай містычнай расплаты за ўсё ранейшае. Ці да апошняй кропкі ў тупіку, куды іх загнаў неміласэрны паўстанцкі лёс. Цярпліва чакаючы, калі нарэшце будзе гатовая гэтая ямамагіла, камапдзір міжволі і ў каторы раз перабіраў у памяці падзеі апошніх тыдняў-месяцаў іх барацьбы, каб усё ж хоць перад капцом зразумець нейкі таямпічы сэнс іхнага трагічпага фіналу. Але, мусіць, усё ўжо было перабрана ў памяці. Натуральна, камандзір разумеў, што прысуд ім быў вынесены даўпо, гэты зыход быў відавочны, як толькі яны кінулі выклік страшнай сіле і сталі са зброяй у шарэнгу. Выклік быў дзёрзкі і рашучы, а сілы ўсё ж малыя, і менавіта гэтая акалічнасьць вырашыла ўсё астатняе. Але і як было іначай? Народ чакаў, а кіраўнікі адзін перад адным імкнуліся выступіць. Верпыя рыцары рашучай фразы, яны сьпярша ап’япілі тых, хто іх слухаў на ўсіх тых шматлюдных мітынгах, а затым неўпрыцям і самі паверылі ў свае прыгожыя словы. Калі ж і самі сталі нявольнікамі ўласных хмельных прамоваў, тады ўжо нічога нельга было ні спыніць, ні перайначыць. Яны былі змушаныя, за імі пайшлі іншыя, — найперш, хто мала разумеў, але надта верыў. A то ішлі з пачуцьця абавязку, раптоўна народжанага гонару і таму не маглі не пайсьці. Калі не цяпер, дык калі ж? Хіба што ніколі. Але ніколі — было страшпа, страшней за пагібель, бо было банкруцтвам усяе сьвятой, піматгадовае справы. Так, ён таксама нямала сумняваўся ў хуткім посьпеху паўстаныія, яшчэ больш было ў яго недаверу да колькі-небудзь удалага партызанства іхнага асобнага батальёна. Але ішоў, бо для яго заставалася пэўным: тое трэба было колісь зрабіць, раней ці пазыіей. Без таго, бяз іхнае галаваломнае адвагі, ахвяраў і крыві ўся іх нацыянальная справа, бы невылечны сухотнік, асуджаная на вялы, задоўжаны скоп. Цяпер на скон ня будзе асуджана. Зерііе кінутае, па вясьне ўгрэецца глеба, будуць усходы. Колькі б зіма ні доўжылася, настапе вясна. Яны ж упюяць глебу, мусіць, такое іх гістарычнае прызначэньне, так трэба. Для вольнай радзімы і для гісторыі. Так суцяшаў сябе камандзір, а гарката няўдачы душыла яго, сьціскала прастрэленую шыю, цяжка было дыхаць — на хадзе і тут, па-над ямай таксама. I тады ён успомніў даўні, звыклы з юнацтва твар другога асуджанага, што калісьці стаяў не над ямай — пад вісельняй, і яго вешчыя словы да каханай Марыські. Да Беларусі. Ніколі яна ня будзе ні вольнаю, ні шчасьліваю, пакуль ня скіне з душы прыгон маскаля. Апынуцца паміж Расеяй і Польшчай — усё роўна што паміж кувалдай і молатам, які б’е метадычна, магутна, бязьлітасна. Нішто не стрывае тых жахлівых удараў. Пакуль б’е молат і рэжа галовы серп. Гэта ж трэба такое прыдумаць — молат і серп, серп і молат... Сарокі ў гольлі сакаталі ўсё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Іх ужо ніхто не адганяў, не палохаў, і яны бязладна паначапляліся на бярозах, спраўлялі свае птушыныя хаўтуры. Зводдаль ад іх зьявіліся са тры вароны. Тыя сядзелі спакайней, толькі зьдзіўлена пазіралі ўніз, але маўчалі. Людзям жа было не да іх. Людзі апекаваліся ўласным клопатам. Можа, самы спакойны, ціхманы і з выгляду нават абыякавы да ўсяго ў гэтай грамадцы быў Казак, шараговы стралец, патомны парабак слуцкіх фальваркаў. Галоўным правілам яго ў жыцьці было: як усе. Як усе паводзіў сябе ён, калі рабіў у пана Пясецкага: рабіць дык рабіць, есьці дык есьці, спаць дык спаць — як усе. I на паўстаньне пайшоў таму, што пайшлі парабкоўцы з маёнтка — усе шасьцёра. Калі б яны пайшлі да бальшавікоў, мусіць, да бальшавікоў пайшоў бы і Казак. Але вызначыў выпадак ці, можа, адзін парабак, які па вясьне паявіўся ў іхным маёнтку. Ён не казаў, дзе рабіў да таго, але ў маёнтку быў прыстаўлены памагатым да цесьляра, рамантаваў інвентар. Гэта быў дужа гаваркі чалавек. Сьпярша хлопцы ня дужа верылі, казалі: балбоча. Але неўзабаве ўслухаліся і сьцямілі, што балбоча ня так сабе, нешта ўсё ж ведае. А і сапраўды, ведаў ён шмат што і шмат дзе пабываў за свае яшчэ маладыя гады, нават у Піцеры і ў Рызе. Казаў, што па перакананьнях ён сацыяліст-эсэр і што толькі тады па-людску зажывуць працоупыя людзі, як падзеляць панскую зямлю. Але перш чым падзяліць, зямлю трэба было адваяваць у паноў — палякаў ды расейцаў, Беларусь павінна стаць незалежнай, як Полыпча ці Нямеччына, мець свой урад і свой парламент. Сыіярша гэта здалося дзіўнаватым — беларускі парламент! Але пасьля, як у Менску сабралі кангрэс, хлопцы і праўда паверылі эсэру, бо нешта там адбывалася падобнае на яго прадказаньні. Як загарэлася гэтая калатнеча ў Слуцку, ён і сагітаваў усіх ехаць туды. Казак доўга не вагаўся, прыкінуў: ваяваць за Беларусь мо ня будзе трудней, чым штодня ішачыць у панскім маёнтку. Зноў жа, адгаворваць яго не было каму, шкадаваць таксама. Уранку яны запрэглі панскую фуру і ўсе шасьцёра пакацілі шашою ў Слуцак. Началыіікі і каторыя разумнейшыя з шарагоўцаў казалі: да зімы пераможам, вернемся і зажывём сваёй беларускай сям’ёй, па справядлівасьці, без маскалёў і палякаў. Всдама ж, жыць сваёю сям’ёй, па справядлівасьці ды ў згодзе, хто лс схацеў бы? Асабліва яшчэ, калі надзеляць зямлёй. Казак быў ня супраць. Абы ўдалося. На жаль, пе ўдалося. Ня толькі сваёй сямейкай, але й наогул жыць. Ды што ж... Казак нс разумнейшы за іншых і, капечне, не шчасьлівейшы. Калі во камандзір, былы афіцэр і вучыцель, кажа, што іпачай пельга, значыцца, і праўда нельга. Значыць, нявыкрутка, і таго, што яны ўдумалі, мусіць, не абысьці. Прыйдзецца паміраць. Але як усе, так і Казак. Вось калі б закурыць толькі. Перад сьмерцю... Закурыць, аднак, не было ні ў кога, і Казак патупаў, патупаў каля кучы жвіру ды стаў чакаць свайго часу. Нарэшцс адчуўшы, што хопіць, Забела зболыпага параўняў дол у яме, памераў крокамі. Атрымалася восем крокаў удоўжкі, мабыць, хопіць на ўсіх.